اقتباس و بازآفرینی آثار ادبیات داستانی ایران و جهان در تئاتر در سالیان اخیر رواج بیشتری یافته است. آثار مهمی از داستان‌ها و رمان‌های مشهور توسط نمایشنامه‌نویسان اقتباس شده و بر صحنه تئاتر زنده شده است. نیاز به چنین شیوه و روشی در تئاتر امروز ایران برآمده از نزدیکی دو امر داستان‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی است که می‌توانند در همراهی درست با یکدیگر به تقویت هم یاری برسانند. درام‌نویسان ایرانی در رویکرد به اقتباس از آثار ادبی اشکال گونه‌گونی را تجربه کرده‌اند که در اغلب موارد با موفقیت نیز همراه بوده است. دکتر مهدی نصیری دانش‌آموخته دکترای تئاتر از ارمنستان از جمله نویسندگانی است که تاکنون چهار نمایشنامه اقتباسی نگاشته و به روی صحنه برده است. سه اقتباس از داستان‌های ابوتراب خسروی که شامل داستان‌های: رود راوی، اسفار کاتبان و مرثیه باد می‌شود و یک اقتباس از یک قطعه موسیقی که حاصلش نمایشنامه نذار این خواب تعبیر بشه است. با این نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر درباره اقتباس و ضرورت‌های آن صحبت کرده‌ایم:

شما اقتباس‌های متعددی از آثار ادبیات داستانی ایران داشته‌اید. آیا اقتباس در تئاتر امروز ایران ضرورت دارد؟

مسلماً اقتباس از ادبیات داستانی و شعر می‌تواند ظرفیت‌های داستانی و موضوعی درام را گسترش دهد. ما در ایران داستان‌ها و داستان‌نویسان خیلی خوبی داریم و موضوعات بسیار بسیار زیادی که در این داستان‌ها می‌توانند تبدیل به درام شوند. مسلماً اقتباس باعث تنوع و گوناگونی موضوع و داستان می‌شود و در شرایطی که انبوهی از آثار مشابه و داستان‌های شبیه به هم در تئاترها اجرا می‌شوند، داستان می‌تواند باعث تنوع شود. شما به عنوان یک درام‌نویس می‌توانید موضوعات و فضاها و شخصیت‌های بسیاری را از دنیای داستان وام بگیرید و بر اساس آن نمایشنامه‌ای بنویسید که ایده یا ساختار و شکل و داستانش را از داستان گرفته است.

چه رویکردهایی در زمینه اقتباس را می‌توانید برشمارید؟

در مورد رویکردها، نظریات و مباحث مختلفی وجود دارد. بسیاری از نظریه‌پردازان که در این حوزه کار کرده‌اند همیشه به دنبال بررسی چگونگی اقتباس و به دست آوردن یک الگویی ساختاری برای تبدیل داستان به درام بوده‌اند. البته در این زمینه تحقیق و پژوهش‌ها بیشتر در حوزه اقتباس برای سینما بوده تا تئاتر. در اقتباس می‌توان مولفه‌ها را جایگزین کرد، می‌توان انتقال داد و... شیوه‌هایی که وجود دارد به اندازه همه اقتباس‌های انجام شده می‌توان آنها را بررسی کرد.

در اقتباس از آثار ادبیات داستانی، تا چه حد وفاداری به اثر اصلی لازم است؟

اینکه بگوییم چقدر لازم است یا نیست بر عهده هیچکس نیست و نمی‌توان گفت که وفاداری بیشتر به اثر اولیه می‌تواند کیفیت بهتر یا بدتری را در اثر دوم باعث شود. اقتباس‌کننده به عنوان خالق درام تشخیص می‌دهد که چه اندازه به اثر اولیه وفادار باشد. در میان اقتباس‌های انجام شده اقتباس‌های وفادارانه بسیاری وجود داشته‌اند که درام‌های بسیار با کیفیتی بوده‌اند. درام‌های ضعیف هم وجود داشته است. در میان آثاری که با عدم وفاداری نوشته شده‌اند هم وضعیت به همین صورت است. وفاداری یا عدم وفاداری به داستان نمی‌تواند کیفیت را تضمین کند. این نویسنده است که برساس مولفه‌های دو ساختار متفاوت باید دست به انتخاب بزند و تشخیص درست را او می‌دهد. گاهی می‌توان یک داستان را با رعایت وفاداری به درام انتقال داد و گاهی باید مولفه‌ها را جایگزین کرد.

دریافت یک ایده از یک اثر داستانی می‌تواند شامل عنوان ِ اقتباس باشد؟

بله در میان تعاریف دقیق‌تر اقتباس، اینکه شما ایده‌ای را از یک اثر هنری شامل موسیقی، نقاشی، داستان و... بگیرید و تبدیل به نمایشنامه کنید اقتباس انجام داده‌اید. اما معمولاً این نوع اقتباس‌ها را نمی‌توان بر روی یک الگوی ساختاری درست مورد ازریابی قرار داد مگر اینکه ایده‌ای که باعث خلق درام شده خیلی در اثر اقتباسی پررنگ باشد. اما در مجموع درست است که یک ایده می‌تواند منجر به یک اقتباس دراماتیک شود.