| تنظیمات | |
| قلم چاپ | اندازه فونت |
روزبه رحیمی: «بارها با شگفتی از خود پرسیده‌ام که شما (نویسندگان و شاعران) ادراک و شناخت خود را درباره‌ی این یا آن پدیده‌ی مرموز و نهفته از کجا به‌دست می‌آورید، حال آن‌که من در سایه‌ی یک تلاش تحقیقی بس مشقت‌بار به آن دست می‌یابم.»
(فروید: نامه به آرتور شنیستلر، ۱۲ ژانویه ۱۹۰۶)
زیگموند فروید، پدر علم روانکاوی، تأثیر بسیاری در زمینههایی مختلف، از روانپزشکی، روانشناسی بالینی و علوم تربیتی گرفته تا ادبیات و هنر، زبانشناسی، جامعهشناسی، مردمشناسی، اسطورهشناسی، دینپژوهی، فلسفه و غیره، داشته است. با آغاز قرن بیست‌ویکم نیز مفاهیم و تحلیل‌های فروید در حوزه‌های یاد شده تاثیر خود را از دست نداده و همچنان کارآیی خود را حفظ کرده‌اند.
«در دفتر حاضر خواننده‌ی فارسی زبان هم به چگونگی کاربرد نظریه روانکاوی و شماری از مفاهیم پایه‌ای آن در بررسی آثار ادبی و هنری و دست‌آوردهای این کاربرد پی می‌برد و هم به ویژه فرصت و امکان آشنا شدن با چهره دیگری از فروید روانکاو و فرزانه و دانشور را به دست می‌آورد. منظور آن چهره‌ی ادیب و ناقد هنرپژوه و هنرمندشناسی است که تا کنون بر بسیاری از فارسی‌زبانان (و گاه بر برخی باختر زمینیان نیز) پوشیده مانده است.» (ص ۱۵)
نویسنده در بخش نخست (کلیات) با عنوان «فروید: از ادبیات و هنر و نقد تا روانکاوی و مابعدروانشناسی» در پنج فصل به‌صورت فشرده به چگونگی جایگاه و اهمیت ادبیات و هنر در دیدگاه فروید و عرصه‌ی روانکاوی کاربردی او می‌پردازد. «فروید از استعداد ادبی و هنرشناسانه تا روانکاوی کاربردی»، «فروید و نویسندگان»، «فروید و شاعران»، «فروید، هنر و هنرمند» و «توضیح ۲۰ واژه و مفهوم فنی» نام پنج فصل بخش نخست کتاب است.
بخش دوم کتاب با عنوان «فروید و نقد داستان» به بررسی‌ها و جستارهایی که فروید در چند اثر ادبی داستانی برجسته داشته است اختصاص دارد. در ابتدای هر فصل که به یک داستان اختصاص دارد چکیده‌ای از داستان و بیوگرافی نویسنده آورده شده است تا خواننده در جریان مباحثی که فروید در ارتباط با این داستان مطرح می‌کند قرار گیرد. «فروید و ویلهلم ینسن: نقد فروید بر داستان گرادیوا»، «فروید و تئودور ویلهلم هوفمن: نقد فروید بر داستان مرد شنپاش» و «فروید، داستایوفسکی و برادران کارامازوف» نام فصل‌های این بخش است.
بخش سوم نیز با عنوان «فروید، خیالپروری و شعر و شاعری»، چگونگی رویکرد فروید به شعر و جهان شعر و شاعری را بررسی می‌کند. «خیالپروری، فعالیت هنری و شعر و شاعری» و «پیگیری روی‌داشت فروید به شعر و شاعران در آثار فنی او» نام فصل‌های این بخش است.
شریعت‌کاشانی در بخش چهارم کتاب با عنوان «فروید، هنر نمایشی و نقد نمایشنامه» به بررسی و تحلیل آرای مشهور فروید در حوزه‌ی تئاتر و نقدهای او بر پنج نمایشنامه از شکسپیر و یک نمایشنامه از ایبسن می‌پردازد. «سلوک فروید از تجربه بالینی و رواندرمانه تا نقد هنر نمایشی»، «فروید و شکسپیر؛ نقد فروید بر پنج نمایشنامه شکسپیر» و «فروید و ایبسن؛ نقد فروید بر نمایشنامه روسمرسهولم» نیز نام سه فصل بخش چهارم کتاب است.
بخش پنجم این کتاب با نام «فروید و هنر دیداری و تجسمی» به شرح آرای مشهور فروید بر داوینچی و میکل آنژ، اختصاص دارد. در این بخش، در پرتو مطالعه‌ی بررسی‌های فروید در آثار این هنرمندان، از اهمیت نقش مهم و کارسازی می‌توان آگاه شد که برخی خصوصیات عاطفی و مسائل هویتی شخص خود فروید در شروع و ادامه‌ی این بررسی‌ها بازی کرده است. «فروید و لئونارد داوینچی» و «فروید و پیکره موسی اثر میکل آنژ» نیز نام دو فصل این بخش است.
بخش ششم کتاب نیز «روانکاوی و ادبیات و هنر پساز فروید» نام دارد. این بخش به چند مورد مهم از جستارها و بررسی‌هایی می‌پردازد که پس از فروید، ولی زیر تأثیر مفاهیم و نظام روانکاوی او، در قلمرو داستان و شعر و نمایشنامه صورت گرفته‌اند. «روانکاوی و نقد آثار ادبی»، «روانکاوی و نقد هنر پس از فروید» و «روانکاوی و فلسفه متن و نوشتار» نیز از عنوان‌های سه فصل این بخش است.
در پایان کتاب، نویسنده بیوگرافی برخی هنرمندان و نویسندگانی را که در متن نام آن‌ها برده شده، درج کرده است. ترکواتو تاسو، آرنولد تسوایک، هیلدا دولیتل، فریدریش روکرت، آرتور شنیستلر، هاینریش هاینه، تئودور ویلهلم هوفمن و ویلهلم ینسن نام این نویسندگان و هنرمندان است. برخی از این اشخاص از نخستین مترجمان آثار ادبیات کلاسیک ایران به زبان آلمانی بوده‌اند اما در ایران چهره‌ی شناخته‌شده‌ای نیستند. نویسنده ابراز امیدواری می‌کند که این کتاب تصویر نادرست و ناکامل و اغلب گمراه‌کننده‌ای که از فروید و روانکاوی در ذهن برخی نقش بسته است را به تصویری راست‌تر، بخردانه‌تر و واقع‌بینانه‌تر تبدیل سازد. در بیشتر کتاب‌هایی که درباره‌ی نظریات فروید در زمینه‌ی ادبیات و هنر نوشته‌اند، هریک از این زمینه‌ها به‌صورت جداگانه مورد بحث قرار گرفته‌اند و کمتر اثری را می‌توان یافت که از زاویه‌ی تحلیلی و انتقادی هر دو موضوع را مورد بررسی قرار داده باشد. نویسنده این کتاب معتقد است که دیدگاه کلی فروید درباره‌ی ادبیات و هنر، به اعتبار پیوستگی‌شان به عوامل تکوینی مشابه و دارا بودن کارکردهای روان‌شناختی همسان، از یکدیگر جداناپذیرند و در نظر گرفتن یکی از این دو زمینه مستلزم مدنظر قرار دادن دیگری است. بنابراین نویسنده سعی کرده است در این کتاب با مطالعه‌ی آثار فروید و تألیفات مفسران وی تصویری نسبتاً جامع از چگونگی برخورد روانکاوی با ادبیات و هنر به دست آورد. ویژگی دیگر این کتاب استفاده‌ی نویسنده از نامه‌های فروید به دوستان و همکارانش است. مطالعه‌ی این نامه‌ها شناخت بهتری از شخصیت فروید دست می‌دهد و شامل نکاتی است که مکمل نظریات او در آثار کارشناسانه‌اش است.
* روانکاوی و ادبیات و هنر (از فروید تا ژاک دریدا)، علی شریعت کاشانی، مؤسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر، ۱۳۹۲، ۳۶۵۰۰ تومان.