| تنظیمات | |
| قلم چاپ | اندازه فونت |
فرزاد نعمتی: اخیراً نشر هرمس ایده‌ای جدید با عنوان «هرمس جیبی» را به اجرا گذاشته است و آثاری را با شکل و شمایل آثار جیبی به بازار عرضه کرده است. مهدی فیروزان، مدیر‌عامل موسسه شهر کتاب، در مقدمه‌ای که در آغاز این دسته از آثار نگاشته است؛ از آرزویی سخن به میان می‌آورد که شادروان رضا سیدحسینی، بیست‌و‌پنج سال پیش برایش بیان کرده است و با ارائه لیستی از کتاب‌های نایاب، راه‌اندازی کتاب‌های جیبی را به وی پیشنهاد داده است. این پیشنهاد در ذهن وی می‌نشیند و ریشه می‌دواند تا این‌که قطع یارانه‌ها، افزایش ناگهانی قیمت‌ها، کاهش روند تقاضا و عرضه، کوشش برای چاپ کتاب ارزان را اجتناب‌ناپذیر می‌کند؛ زیرا به نظر فیروزان، کتاب جیبی راهکاری اقتصادی برای رفع برخی از مشکلات اقتصاد نشر نظیر کسادی بازار کتاب و کاهش تعداد کتابفروشی‌ها است.
محتوای کتاب‌های جیبی، متنوع است و جز حجم کتاب، استاندارد لازم‌الاجرایی ندارد؛ اما آماده‌سازی آن، نیازمند ذوق و سلیقه پسندیده‌ای است که به جزئیات و ظرایفی چون کیفیت کاغذ و چاپ وابسته است: «یکی از باید‌ها کیفیت کاغذ است که باید رنگ و وزن و بافت و بو و ضخامت متناسبی با طبیعت کتاب جیبی داشته باشد و مهم‌تر از آن چاپ دلنواز و آرام‌بخش آن است.» (سردادور: شش)
نخستین اثر «هرمس جیبی» رمان تاریخی حمزه سردادور (۱۳۴۹ـ ۱۲۷۵) با نام «افسانه قاجار» است. البته از همین نویسنده، دو رمان دیگر: «در پس پرده» و «از صید ماهی تا پادشاهی» نیز در همین مجموعه به چاپ رسیده است. سردادور از پاورقی‌نویسان قدیمی ایرانی است که رمان‌های تاریخی فراوانی از وی در چند دهه اخیر به بازار کتاب راه یافته است و تجدید چاپ‌های متعدد این آثار نشانگر محبوبیت و عامه‌پسندی آن‌ها است. سردادور در ۱۲۷۵ در تبریز به دنیا آمد؛ از دهه بیست تا اواخر دهه چهل در مجله «اطلاعات هفتگی» پاورقی نوشت و از عوامل جذابیت و فروش آن مجله، یکی نیز داستان‌های پر آب‌و‌تاب دادور بود که پس از پایان چاپ آن‌ها در مجله، به شکل کتاب نیز در اختیار مخاطبین قرار می‌گرفت. برخی از این آثار عبارتند از: چشمه آب حیات، بانوی سربدار، مه‌لقا و آزادزنان، داستان‌های علیمردان، کیمیاگران، زندانی قلعه قهقه، دختر قهرمان، انتقام زنان و...
پاورقی‌نویسی سنتی است که از غرب به ایران راه یافته است. طبق گزارش صدرالدین الهی: «برابر آن‌چه در مآخذ معتبر اروپایی به‌ویژه فرانسوی در مورد مشخصات پاورقی آمده است؛ این نوع از داستاننویسی باید از این ویژگی‌ها برخوردار باشد: ۱. داستان واحدی را از آغاز تا به انجام دنبال کند. ۲. هر بخش از داستان دارای نقطه پایانی (آنتریک، بزنگاه) باشد که خواننده را به خواندن دنباله داستان تشویق کند. ۳. زبان نگارش داستان آنچنان باشد که اکثریت مردمی که قادر به خواندن هستند؛ بدون دشواری آن را بخوانند و درک کنند. ۴. قهرمانان و شخصیت‌های پاورقی به طوری تصویر شوند که نمایانگر شخصیت‌های قابل لمس و شناخت در زندگی روزمره باشند و در عین حال به نوعی ابرقهرمان ـ در هر دو معنای خوب و بد ـ که یک خواننده را جلب و جذب می‌کند؛ شبیه باشند.» (الهی ۱۳۹۰)
پرسشی که در این‌جا رخ می‌نماید؛ شرایط اجتماعی ظهور این نوع ادبی است. سوسن بیضاوی در مقاله‌ای پژوهشی با نام «رمان پاورقی، انقلابی ادبی» شرحی مبسوط از چگونگی نضج و رشد ایده پاورقی‌نویسی در فرانسه و دلایل اقبال مردم به آن در دوره‌ای یک‌قرنه و سپس علل کاهش محبوبیت آن ارائه کرده است. از نیمه اول قرن نوزدهم میلادی، جامعه فرانسه پس از تجربه انقلاب ۱۷۸۹، تغییراتی وسیع را به چشم دید. از سویی نظم کهنه تضعیف شده و از سویی دیگر نظمی نوین برقرار نشده است. دگرگونی‌های سیاسی، پیشرفت علم و صنعت و ظهور مکتب رمانتیسم این قرن را هم‌زمان به «احمقانه‌ترین» و «هیجان‌انگیز‌ترین» قرن در تاریخ فرانسه بدل کرده است. نزاع میان محافظه‌کاران گذشته‌گرا و عقل‌گرایان انقلابی و امیدوار به آینده در عرصه سیاست، جدال میان تولید صنعتی و تولید کشاورزی در حوزه اقتصاد و رقابت میان کلاسیک‌ها و رمانتیک‌ها در عرصه فرهنگ، جامعه را در معرض پویایی و تحولات پیچیده-ای قرار داده است. ایجاد نظام‌های نوین تربیتی و آموزشی با هدف گسترش مطلق سوادآموزی، افزایش مطبوعات و نویسندگان را نیز در پی دارد. شهر‌ها به محل مهاجرت روستائیان بدل شده است و ادبیاتی که توسط نویسندگان کلاسیک عرضه می‌شود؛ برای مصرف این قشر نوظهور شهرنشین مناسب نیست. رمانتیک‌ها در برابر آن متون پیچیده و اشرافی، از لزوم ورود احساس به متن سخن می‌گویند؛ آن را بر عقل برتری می‌دهند؛ زندگی فرد در اجتماع و جستجوی انسان در پی واقعیت خویش را اولویت متون تلقی می‌کنند و بدین‌سان، با تزریق نگرشی رئالیستی به متن-های خود، ارتباط بیشتری با لایه‌های متنوع شهری پیدا می‌کنند. از منظر آنان، رمان، دیگر، تنها محل خلق ایده‌های نویسنده نیست؛ بلکه باید پژواکی از جامعه و دوره تاریخی که در آن تولید می‌شود؛ باشد. از سویی دیگر، فضای متغیر سیاسی، سانسور و توقیف را به عرصه مطبوعات تسری می‌دهد و امنیت اقتصادی روزنامه‌داری را تضعیف می‌کند. قیمت روزنامه‌ها، گران تمام می‌شود و این امر به عدم استقبال مخاطب می‌انجامد. در چنین موقعیتی، امیل دوژیراردن، تصمیم میگیرد برای رهایی از مخصمه‌های اقتصادی، روزنامه ارزان تولید کند و برای نیل به این هدف راهکارهایی نظیر ایجاد حق اشتراک، چاپ آگهی و چاپ داستان‌های مهیج به صورت پاورقی را ابداع و اجرا می‌کند. با این ابتکار، حق اشتراک سالانه روزنامه به نصف تقلیل پیدا می‌کند و ۴۰ فرانک می‌شود؛ در‌حالی‌که، دستمزد سالانه یک کارمند، ۱۰۰۰ فرانک است. روزنامه به خانه‌ها و خیابان‌ها راه می‌گشاید و مخاطب عام پیدا می‌کند. پاورقی‌نویسی به مهم‌ترین هدف خود که افزایش تیراژ روزنامه‌هاست؛ دست می‌یابد؛ پاورقی‌نویس‌هایی چون اوژن سو به شهرت و محبوبیتی بی-مانند می‌رسند؛ مردم از تمامی اقشار داستان‌ها را با با شور تمام دنبال می‌کنند و بسیاری از نویسندگان بزرگ چون هوگو، بالزاک و السکاندر دوما، رمان‌هایی چون «بینوایان» و «کنت مونت کریستو» را نخست در این قالب به طبع می‌رسانند. بدین‌سان، انقلابی ادبی رخ می‌دهد که‌گاه با بی‌عدالتی در حق نویسندگان مبتکر و مبدع، اما محروم از استقبال عمومی نیز همراه است. این شکوفایی شگفت‌انگیز، اما، در اواسط نیمه دوم قرن نوزدهم با ظهور سینما، رنگ می‌بازد.
عناصر اصلی رمان‌های پاورقی فرانسوی عبارتند از: ۱. بر قهرمان اصلی با خصوصیات بر‌تر اخلاقی و رفتاری و ظاهری، بی‌عدالتی روا داشته می‌شود؛ او را به فردی تنها و بی‌پناه بدل می‌کند و عشقی رمانتیک نیز او را در بر میگیرد؛ اما او در فرجام کار، بر همه کسانی که با آنان در ارتباط است؛ حاکم می‌شود. در این راه، او را دستیاران خیرخواه و جان‌برکفی یاری می‌دهند که عموماً در پایان داستان با خیر و خوشی از او جدا می‌شوند ۲. رمان به معرفی مردم پاریس و زندگی اجتماعی آن‌ها می‌پردازد و لایه‌ای تاریخی و واقعی پیدا می‌کند. ۳. صحنه حوادث تصویری از دوره‌ای خاص در تاریخ فرانسه به دست می‌دهد. ۴. عموم نویسندگان زبردست این رمان‌ها، مخالف حکومت هستند و با به تصویر کشیدن اجتماع فاسد، ناشایستگی حاکمان را نیز برملا می‌کنند.
اصول حاکم بر نگارش این متون نیز مبتنی بر این قواعد بود: ۱. بازنویسی بخشی از متون و داستان‌های نویسندگان دیگر در داستان برای رفع مشکل لزوم تکثر و تعدد ماجرا‌ها ۲. همکاری نویسندگان معمولی با نویسندگان بزرگ در نگارش متون ۳. نقش اساسی رویدادهای فرعی در برانگیختن میل مخاطب به ادامه دادن داستان ۴. اهمیت گفتگو و دیالوگ میان پرسوناژ‌ها برای حفظ ریتم داستان و قابل درک کردن آن ۵. ورود سریع به داستان‌های دیگر ۶. گریز زدن در داستان به نحوی که متن حالت روایت در روایت پیدا کند ۷. وجود طنزی که هم باعث سرگرمی بشود و هم مخاطب را به تأمل جدی وا دارد.
مضامین غالب پاورقی‌ها نیز سه موضوع است: ۱. مسائل اجتماعی بغرنج نظیر فرزندان بی‌خانمان، زنان بی‌شوهر و... که همدلی نویسنده با مخاطب را برساند و در او حالت «پالایش» (Catharsis) ایجاد کند؛ به نحوی که خواننده غم خود را فراموش کند و غم‌خوار کسانی شود که گویی بدبخت‌تر از او هستند. ۲. موضوعات تاریخی با هدف فهم و درک اصالت و ریشه و پیشینه مردمان تا گذشته چراغ راه آینده باشد و مخاطب از آن عبرت اندوزد. ۳. احقاق حقوق زنان که در فرانسه در آن زمان از حقوق اندکی برخوردار بودند و به عنوان موجودی که باید تحت تکفل مردان بزید و بمیرد؛ شناخته می‌شدند. (بیضاوی ۱۳۷۹)
با این مقدمه مشروح، اگر در مقام بررسی «افسانه قاجار» برآییم؛ باید گفت: داستان در دوره تاریخی قاجار و حکومت محمدشاه و ناصرالدین‌شاه رخ می‌دهد. قهرمان اصلی داستان، دختری به نام افسانه است که از مهدعلیا، زن محمدشاه به دنیا می‌آید؛ اما با دسیسه دایی‌اش با پسری سیدزاده از عوام‌الناس جابه‌جا می‌شود تا پسر، ولیعهد شاه شود و دختر، دربه‌در احقاق حقوق خود و مهم‌تر از آن، واقعیت اصل و نسب خویش باشد. افسانه در جمال، اکمل و در کمال، افضل است و در سراسر ماجرای پرفراز و نشیب خود، خدمتگزاران مخلصی او را همراهی می‌کنند. عشقی جان‌سوز نیز در وجود او شعله می‌کشد. رمان، از سنخ رمان تاریخی است و اندکی چاشنی اجتماعی نیز دارد و سعی می‌کند نمایی کلی از زندگی مردمان در آن عصر به دست دهد. در کنار همین امر، بی‌آن‌که، انتقادی صریح و علنی از مناسبات پی بریزد؛ مخاطب را متوجه مظالم رایج برآمده از سنن نادرست اجتماعی، ستم‌های مشهود برخاسته از سلطنت مطلقه و ناامنی و بی‌ثباتی مست‌تر در زیست اجتماعی آن دوران نیز می‌کند؛ هرچند نگاهی مطلق‌نگرانه به پرسوناژ‌ها و وقایع ندارد؛ آنان را در دو قطب خیر ـ شر تام بازنمایی نمی‌کند؛ و در عین حال، تصویری ملموس و روزمره از آنان عرضه می‌دارد. اصول نگارشی حاکم بر رمان نیز، همان است که پیش از این گفته شد: داستان‌های متعدد، روایت‌های تودرتو، طنز و گریز در نگارش متن، آنتریک‌های جذاب و زبانی ساده و همه‌فهم که اگرچه از جنس نثر فاخر و یا کلاسیک نیست؛ اما غلط و کهنه و منسوخ نیز نیست.
افسانه قاجار، حمزه سردادور، نشر هرمس، چ اول: ۱۳۹۳، ۱۵۰۰۰ تومان.
منابع:
الهی، صدرالدین. ۱۳۹۰. درآمدی بر مقوله پاورقی‌نویسی در ایران. وب‌سایت ایرانشهر
بیضاوی، سوسن. ۱۳۷۹. رمان پاورقی، انقلابی ادبی. مجله پژوهش دانشگاه اصفهان. ج ۱۱. ش۱و۲. صص ۲۰ ـ ۱