| تنظیمات | |
| قلم چاپ | اندازه فونت |
آیدین فرنگی: «فهرست عرض بغوث نجار مسیحیِ تبریزی، از تبعه‌ی دولت بهیه‌ی ایرانیه، به حضور مبارکِ جنابِ مستطاب نائب‌الوزاره، حفظ‌الله تعالی! حقیر دو نفر پسر و بنده‌زاده داشتم. یکی «جو» و «ورک» نام که مدت هشت سال است رفته و در شیروان نشسته است. شنیده‌ام زیاد پریشان‌احوال گذران می‌نماید و هرچه تحصیل می‌نماید، ضایع می‌کند. عرض و استدعای حقیر این است، دو کلمه بنویسید او را به من برسانید. من پیر شده‌ام و دلم نازک شده است. طاقت مفارق و تاب مسائل ندارم. زیاده زحمت ندارم.» (درخواست بازگشت دادنِ پسران فرد مسیحی که به خاک روس رفته‌اند. سند ۱۰۸۹، ص ۸۱۴)
کتاب «مکاتبات داخلی و خارجی عهد مظفرالدین‌میرزا ولیعهد» که به‌کوشش عباسقلی و بهروز صادقی ویرایش و طبقه‌بندی شده، مجموعه‌ای است از اسناد و مکاتبات عهد ولایتعهدی مظفرالدین‌میرزا، وقتی که در دارالسلطنهی تبریز استقرار داشت. اسناد منتشر شده در کتاب حاضر «ماترک»هایی است از فردی با نام «میرزامعصوم‌خان» که نایب‌اول وزارت خارجه در دارالسلطنهی تبریز در روزگار ولیعهدی مظفرالدین‌میرزا بود. میرزامعصوم‌خان لقب‌هایی داشت چون: چون مقرب‌الخاقان، عمدة‌الخوانین‌العظام، مقرب‌الحضرة‌الخاقانیه، عالی مطاع معظم، منشی‌باشی مهام وزارت امور خارجه دارالسلطنهی تبریز. او قبل از وارد شدن به جمع اجزاء وزارت امور خارجه، منصب کنسول (کارپرداز) ایران را در حاجی طرخانِ (هشترخان) روسیه داشت.
گردآورندگان مجموعه در یادداشت آغازین کتاب آورده‌اند: «ازجمله ماترک‌هایی که از میرزامعصوم‌خان برای خانواده باقی مانده بود، مقداری اسناد، مکاتبات و کتاب بود. نظر به اهمیت این اسناد و مکاتبات و اهمیت سیاسی و جغرافیایی مکان آنها، مصمم شدیم مکاتبات را به علاقه‌مندان ارائه کنیم و در دسترس قرار دهیم. سند، منبعی است دستِ اول و اصیل‌ترین و مهم‌ترین ابزار مطمئنه‌ی پژوهشگر و محققِ تاریخ‌دان به حساب می‌آید؛ به‌شکلی که وقایع و مسائل مندرج در آن، مثل آینه، بدون دخالت عواطف، احساسات و سایر ملاحظات نگارنده، منعکس است.» (ص ۱۰)
طبق آنچه در همین مقدمه نوشته شده، کتاب حاضر «مکاتبات داخلی‌ای است شامل نامه‌های وارده و صادره از طرف دستگاه دارالسلطنهی تبریز و تشکیلات ولیعهد با کارگزاران خارجی، مکاتبات با صاحب‌منصبان دارالخلافه‌ی تهران و بالعکس، مکاتبات با حکام و نایب‌الحکومه‌ها و دیگران.» (ص ۱۰)
پیشتر، بخش نخست اسناد باقی‌مانده از میرزامعصوم‌خان را که مربوط به مکاتبات کارگزاران دول خارجه‌ی مستقر در ایالت آذربایجان با کارگزاران دولت ایران می‌شد، «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی»، با ویرایش و طبقه‌بندی عباسقلی صادقی، ذیل عنوان «مکاتبات دوَل ثلاثه با دولت ایران، جلد اول انگلیس، جلد دوم روسیه و جلد سوم عثمانی با ضمیمه‌ی چند مکاتبه‌ی دولت فرانسه» منتشر کرده است.
در زمان حکمفرمایی سلسله‌‌ی قاجاریه، ایران از لحاظ سیاسی به چهار ایالت، هر ایالت به چند ولایت، هر ولایت به چند بلوک (بلوکات) و هر بلوک به چندین دهستان تقسیم می‌شد. ادارهی ایالت را فرمانفرمای آن بر عهده داشت. هر ولایت یک شهرِ حاکم‌نشین داشت و مدیریتش برعهده‌‌ی حاکم بود. ادارهی امور بلوک با نایب‌الحکومه بود و مدیریت قریه با کدخدا. آذربایجان، به مرکزیت تبریز، یکی از چهار ایالت ایران، شامل ولایت‌های ارومیه، اردبیل، مراغه، مشگین، اهر، ساوجبلاغ، مُکری (مهاباد)، ماکو، خوی و سلماس و سایر بلوکات و قراء می‌شد. ولیعهد قاجارها، فرمانفرمای آذربایجان بود. تبریزِ ولیعهدنشین را دارالسلطنه و تهرانِ شاه‌نشین را دارالخلافه می‌نامیدند. به‌عبارتی صاحب‌منصبان درجه اول در دارالخلافه‌ی تهران و صاحب‌منصبان درجه دوم در تبریز مستقر بودند: مثلاً در تهران شاه، در تبریز ولیعهد، در تهران صدراعظم، در تبریز پیشگار ولیعهد، در تهران وزیر خارجه، در تبریز نایب‌اول وزیر خارجه حضور و اقتدار داشتند. این تقسیم‌بندی شامل حال دولت‌های خارجی‌ای که با ایران روابط سیاسی داشتند نیز می‌شد: در دارالخلافه‌ی تهران سفرا و وزیر مختاران و در دارالسلطنهی تبریز ژنرال قونسول‌های دولت‌ها مستقر می‌شدند.
در کتاب «مکاتبات داخلی و خارجی عهد مظفرالدین‌میرزا ولیعهد» تعداد ۱۰۹۵ سند منتشر شده که فهرست آنها در انتهای کتاب آمده است. در مورد همه‌‌ی شهرها و اغلب قراء و ایلات عشایر آذربایجان در این کتاب اسناد متعددی منتشر شده است. سندهای بسیاری از مناسبات اتباع خارجیِ روس، انگلیسی و عثمانی هم در کتاب هست و اسنادی چند به موقعیت اقلیت‌های مذهبی اختصاص دارد.
در آغاز این معرفی یکی از سندهای کتاب نقل شد. اکنون نیز یکی دیگر از سندها را می‌آوریم: «مقرب‌الخاقانا! سواد مراسلات و صورت مطالب عالیجاها میرزاجوادخان منشی مأمورِ سرحدِ بیله‌سوار را راجع به تفصیلِ قتل و غارتِ قراباغی‌ها از طایفه‌ی خواجلو (خواجه‌لو) و سایر فرستاده بودید، ملاحظه شد و از امورات آن حدود و رفتار مقرب‌الخاقان محمدصادق ایلخانی، کما ینبغی استحضار به‌عمل آمد. سپردم مطالب این طرف را از روی سواد کتابچه‌ی مرسولی در طبق مراسله‌ی رسمیّه چنانکه شایسته‌ی مقام است، به سفارت دولت بهیه‌ی روسیه فرستاده، مطالبه‌ی قرار احقاق حقوق تبعه‌ی این دولت علّیه به‌عمل آید و قرار این امور فیمابین وزارت جلیله‌ی امور خارجه و سفارت دولت بهیه‌ی روسیه به هر جا منتقل شود، به شما اطلاع خواهد شد. در این موقع همینقدر جواب شما را کافی دید، بنویسید تا حالت کار در آتیه چه اقتضاء داشته باشد، خواهم نوشت. فی شهر ربیع‌الثانی ۱۲۹۰. مُهر وزیر امور دول خارجه‌ی دولت علیه ایران، میرزا سعیدخان. گیرنده: کارگذاری خارجه‌ی آذربایجان. (زد و خورد قره‌باغی‌ها با طایفه‌ی سرحدنشین ایران، سند ۴۶۳، ص ۳۷۶، ۳۷۷)
«مکاتبات داخلی و خارجی عهد مظفرالدین‌میرزا ولیعهد» را «نشر تاریخ ایران» در ۸۶۹ صفحه، به قیمت ۲۸۰۰۰ تومان منتشر کرده است.