معنویت اسلام از طریق تصوف گسترش یافته است

مهر: نشست بررسی کتاب «میراث تصوف» اثر دکتر لئونارد لویزن با حضور مترجم کتاب؛ دکتر مجدالدین کیوانی و همچنین دکتر نصرالله پورجوادی و دکتر شهرام پازوکی ششم دی‌ماه ۱۳۸۴ در خانه‌ی کتاب برگزار شد. گزارش این نشست در ذیل آمده است:

مهر: در نشست بررسی کتاب "میراث تصوف" دکتر مجدالدین کیوانی، مترجم کتاب، گفت: این کتاب مجموعه مقالاتی از کنفرانس‌هایی است که در سال‌های ۹۰ تا ۹۷  درباره تصوف در لندن و واشنگتن برگزار شده است.

وی درباره اهمیت این کنفراسها نیز یادآور شد: در این کنفراسها که با مدیریت و تدبیر دکتر سید حسین نصر صورت گرفته  بود یک نکته بسیار جالبی را می‌توان مشاهده کرد و آن حضور پر رنگ ایران و ایرانی بود.  از نظر کمی تعداد قابل توجهی از محققین ایرانی که در خارج از ایران زندگی می‌کنند مانند دکتر نصر، دکتر حمید دهباشی و مهدوی دامغانی و دکتر محجوب  در این همایشها حضور داشتند. اگر چه کسان دیگری که در این کنفرانسها بودند مانند لویزن و  چیتیک به غیر از بعد نظری و عملی یک نوع انسی نیز به ایران داشتند.

دکتر کیوانی درباره مشکلات ترجمه مقالات گفت: طبیعی است که در کار ترجمه در جاهایی با مشکل مواجه شدم، اما سعی من این بود که با نویسندگان مقالات ارتباط داشته باشم و مسائلی را نیز از آنها بپرسم. یکی از مشکلات من در ترجمه این کتاب گستردگی موضوعات بود. یعنی یک دوره تاریخ هزار ساله در دنیای اسلام از آغاز تا قرن سیزدهم بود. موضوعات کتاب هم متنوع بود از عرفان و تصوف در ترکیه تا در هندوستان نیز بود که هر کدام رنگ و آب محلی داشتند. اما گستردگی میراث تصوف از مهمترین ویژگی‌های این کتاب است که آن را بارز کرده است.

وی افزود: این مقالات توسط نویسندگان مختلف با زمینه‌های زبانی مختلف نیز نوشته شده بود که حتی سبک نگارش آنها نیز متفاوت بود. یکی دیگر از مشکلات ترجمه منابعی بود که نویسندگان در اختیار داشتند که برخی از این منابع به نسخ خطی ارجاع داده شده بود.

دکتر کیوانی در پایان به عناوین محتوایی مقالات اشاره کرد و گفت: محتوای مقالات شامل ادبیات تصوف، اخلاقیات و خدمت صوفیان، سیر و سلوک و روشهای خانقاه، سنت شعر و نثر صوفیانه، تأثیر تصوف بر هنر و به خصوص هنر موسیقی و آنچه که موسیقی عرفانی گفته می‌شود.

 سخنران بعدی این نشست دکتر شهرام پازوکی، استاد فسلفه و عرفان مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، بود. دکتر پازوکی در آغاز سخنانش گفت: این کتاب حاصل سه کنفراس بین المللی در آمریکا و انگلستان است. کسانی که این کنفرانسها را برگزار کرده بودند یک نوع نگرش به اسلام و تصوف شناسی داشتند. یعنی اغلب آنها اهل تصوف به معنای عامل به تصوف هستند.

وی افزود: این افراد تنها تحقیقات صرف دانشگاهی ارائه نکردند بلکه یک نوع همدلی و همزبانی با تصوف داشتند. در برخی از مقالات کاملاً این شیوه مشخص است. البته جا دارد که این نوع نگرش در خود ایران هم مطرح شود و تصوف نه به معنای یک موضوع تحقیقات ادبی چنانکه در دانشکده‌های ادبیات ما  است، بلکه به عنوان منابعی برای منشاء تفکر مورد توجه قرار گیرند.

دکتر پازوکی با اشاره به تاریخ تصوف شناسی در غرب گفت: تصوف شناسی حدود دویست سال است که در غرب آغاز شده و اصیل‌ترین نوع تصوف شناسی مربوط به فیلسوفان رمانتیک در آلمان مانند گوته و شلینگ است. تصوف شناسی این افراد بیشتر جنبه ذوق شاعرانه دارد و شاید تصوف شناسی این افراد همدلانه‌تر از محققان بعدی انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها است. این افراد راه را برای شناسایی اسلام صوفیانه باز نمودند.

وی در مورد عنوان کتاب "میراث تصوف" اظهار داشت: این کتاب در حقیقت میراث تصوف ایرانی است. یعنی تفسیری که ایرانیان از اسلام کردند که حقیقت این اسلام در تصوف بیان شده است. برخی از مستشرقان فکر می‌کنند تصوف را ایرانی‌ها ساختند. مسئله بر سر این است که ایرانی‌ها یک درک خاصی از اسلام یافتند. این درک به نظر من در تصوف و تشیع ظاهر شده است، تشیع هم نه به معنای فقهی و کلامی بلکه به همان معنایی که در تصوف می دانیم.

دکتر پازوکی در ادامه سخنان خود به این مورد از کتاب اشاره کرد که‌ای کاش کتاب از دوره صفویه به بعد آغاز می‌شد و گفت: من به لویزن گفته بودم که خوب بود از صفویه به بعد این کتاب شروع شده بود. برای اینکه تازه ماجرا از آنجا شروع می‌شود. تا زمان صفویه تصوف در خانه خودش است و صاحبخانه هم از آن استقبال می‌کند.

آخرین سخنران نشست بررسی کتاب "میراث تصوف" دکتر نصر الله پورجوادی، استاد فلسفه و عرفان دانشگاه تهران، بود که ایشان در آغاز سخنانش به عنوان کتاب اشاره کرد و گفت: عنوانی که در انگلیسی کتاب آمده است به ایرانی بودن کتاب تأکید کرده است. اما برای من این سئوال پیش آمد که این افراد چه تصوری از تصوف ایران داشتند وقتی که ما می گوییم تصوف ایرانی منظورمان چیست و اینکه می گوییم ایرانی‌ها نسبتی با تصوف داشتند یعنی چه؟

دکتر پورجوادی در ادامه اظهار داشت: گاهی ما می گوییم تصوف ایرانی، قصد داریم از تصوف ابن عربی آن را جدا کنیم. البته خود ابن عربی را ایرانیها اخذ می‌کنند و آن را هضم می‌کنند. حال اینکه اگر ما بخواهیم به تصوف اصیل ایرانی برسیم باید مقداری ابن عربی را کنار بگذاریم و به پیش از وی رجوع کنیم و سعی کنیم بدانیم که در آن زمان چه بوده است.

استاد فلسفه و عرفان دانشگاه تهران به شعر صوفیانه اشاره کرد و گفت: اصلی‌ترین چیزی که در تاریخ تصوف دیده می‌شود این است که فرنگیها درک درستی از شعر فارسی نداشتند. آن‌ها درباره تاریخ و فلسفه و فقه کار می‌کنند اما وقتی که به شعر می‌رسند با مشکل رو به رو می‌شوند بخصوص وقتی در اشعار عرفانی وارد می‌شوند.

دکتر پورجوادی در سخنانش به لفظ تصوف اشاره کرد و گفت: لفظ تصوف از اواخر قرن چهارم به مذاهب مختلفی که جنبه باطنی و معنوی و عرفانی داشتند اطلاق شد. اما چندین مذهب و مکتب در قرنهای دوم داشتیم که از نظر تاریخی در سایه روشن قرار دارند. ولی هنوز برای ما روشن نیست که در شهرهای قرون دوم و سوم چه می‌گذشته است. در قرون پنجم تصوف چتری می‌شود که تمام مذاهب را در زیر آن قرار می‌دهند. 

وی همچنین به اولین کاری که برای نگارش تاریخ تصوف باید در نظر داشت تأکید کرد و گفت: در این کار می‌بایست به شهرها رجوع  کنیم. در آن زمان شهرها هر کدام برای خودشان شخصیتی داشتند. یعنی شهرهای ما تاریخ دینی و معنوی داشتند. تصوف اصفهان در قرن سوم با تصوف نیشابور فرق داشته است. بنابراین هر کدام از این شهرها یک سابقه معنوی داشتند.

 دکتر پورجوادی رعایت آداب را مهمترین نمونه ادبیات صوفیانه دانست و گفت: عرب‌ها فاقد آداب بودند و ایرانیها بودند که آداب داشتند و این از سنتهای  ایرانی بود که از قرون دوم و سوم وارد کتابهای صوفیانه می‌شود. به طور مثال اعراب در پیش از حضرت رسول بلند حرف می‌زدند که آیه نازل می‌شود که در مقابل پیامبر صدایتان را بلند نکنید. ایرانی‌ها از قدیم احترام به افراد معنوی و بزرگ یک خانواده و قبیله داشتند و اینها آداب دقیقی بودند که وارد نوشته‌های صوفیان می‌شوند.

وی در پایان سخنانش با تأکید بر این مطلب که نگاه من به این معنا نیست که بخواهم از ارج این کتاب بکاهم گفت: اگر کسی می‌خواهد تاریخی درباره تصوف در ایران بنویسد ناچار است که به این مسائلی که مطرح کردم هم بپردازد.

گفتنی است، نشستهای کتاب ماه ادبیات و فلسفه که با مدیریت و اجرای علی اصغر محمد خانی برگزار می‌شد پس از هشت سال عصر دیروز و با برگزاری یک صد و هشتاد و پنجمین نشست که اختصاص به بررسی کتاب میراث تصوف داشت، به کار خود پایان داد.