تصحیح شاهنامه هم علم می‌خواهد و هم هنر

گزارشی از نشست «ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی»

گزارشی تصویری از نشست «ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک»

در ابتدای این نشست دکتر هوشنگ رهنما، درباره آیین‌های فرهنگی سخن گفت. او گفت که نهادهای فرهنگ و دانش نیز چون نهادهای مذهب و اقتصاد و... برای خود آیین‌هایی دارند. هر آیین ساختار و کارکردی دارد تا بتواند معنا و پیام خاصی را به مخاطبش عرضه کند. از همین رو نشستهایی چون دیدار با اهل قلم را نیز می‌توان در زمره آیین‌های فرهنگی قلمداد کرد.
وی که اجرای برنامه را برعهده داشت، از دکتر ایرج پارسی‌نژاد خواست تا به معرفی کتاب بپردازد و حاضران را با سویه‌های مختلف اثر آشنا کند. پارسی‌نژاد انتشار تصحیح انتقادی مهری بهفر از شاهنامه را اتفاقی فرخنده در عرصه نشر کتاب توصیف کرد و درباره ویژگی‌های آن گفت: تفاوت ویراست جدید با ویراست قبلی در شرح واژگان و اصطلاحات است و بهفر توانسته تصحیح انتقادی تازه‌ای از شاهنامه به دست دهد و در کنار سایر بزرگان این عرصه قرار بگیرد.
وی افزود: وقتی راجع به تصحیح کتاب‌هایی چون شاهنامه و مثنوی معنوی و... سخن می‌گوییم، عده‌ای می‌گویند که دیگر کافی است و بیایید به جای تصحیح، به محتوای فکری و فلسفی این آثار بپردازیم. شاید این حرف به ظاهر روشنفکرپسند به نظر برسد ولی درواقع حقیقت ندارد. چون تا زمانی که به متن انتقادی درستی دست پیدا نکنیم نمی‌توانیم به نقد ادبی دست یابیم. ضمنا اگر بخواهیم برای تصحیح انتقادی مانع ایجاد کنیم، این حق را از کسانی که می‌خواهند به تصحیح جدیدتری دست یابند گرفته‌ایم.
دکتر پارسی‌نژاد ادامه داد: اگر قرار بر این بود که ما، آیندگان را از تصحیح‌های انتقادی جدید بازداریم، امروز خودمان هم می‌بایست درنسخه‌های خیلی قدیمی متوقف می‌ماندیم و مثلا در مورد شعر حافظ به تصحیح قزوینی در دهه ۱۳۲۰ بسنده می‌کردیم. بنابراین این گفته‌ها ناسپاسی است.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: برای تصحیح متن انتقادی، تنها گردآوری مجموعه نسخ کافی نیست، بلکه احاطه بر کلام نیز لازم است.
وی در تشریح کار مهری بهفر روی شاهنامه گفت: او علاوه بر نسخه مسکو، از نسخه فلورانس (که اساس کار جلال خالقی مطلق است) استفاده کرده و نسخه‌ای دیگر را هم که به نسخه بیروت معروف است، وارد کرده است. تعجب می‌کنم که چرا کسی مثل خالقی مطلق توجهی به نسخه حمدالله مستوفی نکرده است؛ حال آنکه این نسخه خیلی معتبر و مورد اعتناست. این مساله در مورد دکتر خالقی و دیگر شاهنامه‌شناسانی که به نسخه مستوفی توجه نکرده‌اند جای سوال دارد.
پارسی‌نژاد تاکید کرد: در بحث تصحیح انتقادی هیچ‌گاه نباید حرف از نسخه نهایی زد، چون هر نسخه ویژگی خاصی دارد که ممکن است دیگر نسخ آن را نداشته باشند. همچنین مصحح در تصحیح انتقادی باید علاوه بر علم، از هنر هم برخوردار باشد که این هنر، خود را در تصحیح غلط‌ها نشان می‌دهد.
ریشه‌شناسی لغات موضوع دیگری بود که دکتر پارسی‌نژاد به آن پرداخت و شیوه مهری بهفر را در این عرصه عالمانه توصیف کرد. او گفت: بهفر توانسته است اتیمولوژی و تحول هر لغت را - از ریشه‌های اوستایی و پهلوی تا امروز - روشن کند. هیچ‌گاه نباید فکر کنیم که ما از معنی لغات بی‌نیازیم. اگر امروز می‌توانیم شاهنامه را به راحتی بخوانیم، دلیلی بر این نیست که بگوییم از ریشه‌شناسی لغت بی‌نیاز هستیم. هر کلمه شاهنامه، معانی کنایی و درونی با خود دارد که نیاز به شرح دارند.
در ادامه این برنامه، بهاءالدین خرمشاهی درباره تصحیح انتقادی مهری بهفر چنین گفت: ما عموما هر ده سال یکبار شاهد انتشار چنین کتاب‌هایی هستیم. البته من کتاب‌ها را به چهار دسته تقسیم می‌کنم. بعضی‌ها خواندنی هستند اما ماندنی نیستند، بعضی‌ها ماندنی هستند و خواندنی نیستند، بعضی از کتاب‌ها نه خواندنی‌اند و نه ماندنی، و بعضی‌ها هم خواندنی هستند و هم ماندنی.
این حافظ‌پژوه به برخی وجوه مثبت در تصحیح مهری بهفر اشاره کرد و سپس نکاتی را به عنوان نقد و پرسش مطرح کرد. او گفت: مقدمه کتاب مبسوط است ولی چه خوب بود اگر کتاب هم مقدمه داشت و هم پیشگفتار. می‌شد در پیشگفتار، مسائل شکلی را مطرح کرد و در مقدمه به بحث‌های محتوایی اشاره کرد. دیگر اینکه در این کتاب بیشتر به ریشه‌شناسی لغات توجه شده است که جنبه کاربردی کتاب را کم می‌کند؛ درحالی که ریشه‌شناسی عموما کار فرهنگنامه‌هاست.
خرمشاهی ادامه داد: بطور کلی متن کتاب، پاسخگو و روشنگر است و مخاطب وسیعی دارد. با این حال پشنهاد می‌کنم که از دل این متن، متنی مردم‌پسند هم بیرون بیاید که با تکیه بر ابیات موردپسند و روشن همراه باشد و کمتر به ریشه‌شناسی بپردازد تا مخاطب عام نیز بتواند آن را بخواند. به نظرم این کتاب برای مخاطب عام، سنگین و آکادمیک است.
سخنران بعدی برنامه، کامران فانی بود. وی به چاپ اول این تصحیح در ده سال گذشته اشاره کرد و گفت: معولا اینگونه کتاب‌ها با فاصله زمانی زیادی منتشر می‌شوند و باید سال‌ها منتظر بمانیم تا ویراست دوم یا دفتر دوم هم منتشر شود. بنابراین همیشه فکر می‌کردم که خانم بهفر بار بزرگی را برداشته و بهتر است از این کار منصرف شود.
فانی درباره ویژگی‌های درون کتاب گفت: شرح یک متن بدون تصحیح آن ممکن نیست. یعنی بدون اطمینان از متن، امکان شرح آن وجود ندارد. در قدیم نیز ابتدا متن را تصحیح و سپس ترجمه می‌کردند. پس ابتدا باید از صحت متن اطمینان حاصل کرد، بعد آن را شرح داد.
وی افزود: معنای یک واژه یا متن، در گرو شناخت فرامتن است. فرامتن در شاهنامه، جهان اساطیری است. به بیان دیگر، شاهنامه مثل کلیتی است که بخش عمده آن فرامتن است که باعث می‌شود مصحح پیش از رویارویی با متن، به شناخت دنیای اساطیر و مفاهیم مختلف بپردازد.
این کتاب‌شناس تاکید کرد: حالا دفتر یکم از این تصحیح منتشر شده و مهری بهفر از این پس وظیفه سنگین تری دارد و باید کار را با جدیت پی بگیرد.
کامران فانی هم مثل خرمشاهی، نکات و جزئیاتی را در متن کتاب مورد انتقاد قرار داد.
اما یکی از مخاطبان این نشست احمد مسجدجامعی عضو شورای شهر تهران و وزیر سابق فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. او نیز ضمن تبریک بابت انتشار این اثر گفت: امیدوارم که این کتاب منشا تحقیقات در حوزه‌های زبان‌شناسی، واژه‌شناسی و شاهنامه‌پژوهی باشد. همچنین امیدوارم نسخه‌های دیگری هم براساس این متن عرضه شود تا مخاطبان گسترده‌تری بتوانند از آن استفاده کنند.
آخرین سخنران نشست، مهری بهفر مولف کتاب بود. وی ابتدا ابیاتی را از شاهنامه برای حاضران خواند و لابلای خوانش خود، تعابیر و مضامین را برای مخاطبان شرح می‌داد. او سپس در پاسخ به پرسش‌ها و نقدهای مطرح شده گفت: من شاهنامه را به روشی متفاوت می‌خوانم. شاهنامه را از مرشد و نقال یاد نگرفته‌ام؛ بلکه به شیوه دانشگاهی خوانده‌ام. شاهنامه به این پندار که می‌پرسد ما چه کسی هستیم، پاسخ می‌دهد.
وی ادامه داد:. ما به عنوان مولف، ابتدا باید ببینیم که چه کسی قرار است شاهنامه را بخواند. کتاب من در پی این هدف بوده که مهارت‌هایی را برای خوانش دقیق متن به دست بدهد.
بهفر درباره تصحیح خود افزود: نسخه حمدالله مستوفی از شاهنامه کمک زیادی به من کرد. او اولین شخصی بود که تصحیحی روی شاهنامه انجام داد. البته همانطور که اساتید گفتند، در کار تصحیح، هیچ متنی نیست که حرف آخر را بزند ولی به هرحال تصحیح‌هایی که جای پای محکمتری در شاهنامه به ما بدهند اهمیت بالایی دارند.
بهفر به وجود دو روش در تصحیح شاهنامه اشاره کرد و گفت: بررسی شدن و اندیشیده شدن، دو نگاه در تصحیح شاهنامه است که کتاب من به بررسی شاهنامه پرداخته است. آنچه باعث شد این اثر را فراهم کنم، این بود که به نظرم رسید ما احتیاج به متنی داریم که یکایک ابیات را شرح دهد تا اساتید دانشگاه و محققان بتوانند به ژرف‌ساخت اساطیری، ارزش‌های کلامی و لفظی و سایر ویژگی‌های شاهنامه بپردازند و آن‌ها را در کلاس‌های خود شرح دهند. هدفم ارائه تصحیحی نبود که حرف آخر را بزند بلکه هدفم کمک به خواننده‌ای بود که بخواهد شاهنامه را بخواند و خوانشی منحصر به بررسی‌های گذشته نداشته باشد.
در پایان برنامه، مژگان امجد فروشگاه مرکزی شهرکتاب، از برگزاری این مراسم ابراز خوشنودی کرد و گفت: شهرکتاب مرکزی از برگزاری چنین برنامه‌هایی استقبال می‌کند و امیدواریم بتوانیم زمینه معرفی آثار جدی و رونق مطالعه را فراهم آوریم.