اگر زنان را از ادبیات ترکیه بگیریم چیزی از آن باقی نمی‌ماند

ترکیه، اقلیمی با تشابهاتی ورای ادبیات

ایبنا:  اولین روز از همایش بین‌المللی «بررسی نقش و جایگاه زنان شاعر و نویسنده در ادبیات معاصر ترکیه» با حضور و سخنرانی جمعی از اساتید، پژوهشگران و مترجمان کشور ترکیه و ایران، روز دوشنبه دوازدهم اسفند ماه،  در مرکز همایش‌های بین‌المللی دانشگاه الزهرا (س) و شهر کتاب برگزار شد.
 
 این همایش که درواقع بازخوردی به همایش «زن در ادبیات معاصر ایران» است، که سال گذشته در دانشگاه «ییلدریم بایزید» ترکیه برگزار شد، در دو روز متوالی برگزار می‌شود که روز اول این همایش در دانشگاه الزهرا(س) برگزار شد و اختتامیه و جمع‌بندی آن امروز بعدازظهر سه‌شنبه، سیزدهم اسفند، در  مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار می‌شود.
 
لازم به ذکر است اولین روز همایش در دو بخش، افتتاحیه و برگزاری پنل‌های تخصصی درباره زنان در ادبیات معاصر ترکیه بود، که در بخش پنل‌ها هم در دو نوبت صبح و بعدازظهر، چهار نشست اختصاصی انجام شد.
 
افتتاحیه و شروع این همایش با سخنرانی «دریا اورس»، سفیر ترکیه در ایران بود، که صحبت‌های خود را با بیتی از مولانا «ای خدا ای فضل تو حاجت روا/ با تو یاد هیچ‌کس نبود روا» شروع کرد و گفت: روابط فرهنگی ایران و ترکیه، به‌ویژه در سال‌های اخیر، نسبت به دوران گذشته بسیار پیشرفت کرده و سیر صعودی داشته است.
 
همایش‌های علمی و ادبی بین ایران و ترکیه؛مجال شناخت صحیح از یکدیگر 
اورس ضمن اشاره به همایش بین‌المللی «زن در ادبیات معاصر ایران» که سال گذشته، طی سه نشست در ترکیه برگزار شده بود و نزدیک به ۲۰ نفر از دانشگاهیان و فرهنگیان ترک و ایرانی مقالات خود را ارائه داده بودند؛ بیان کرد: برای من جای بسیار خوشبختی است، که امروز در دانشگاه الزهرا با همکاری مرکز فرهنگی شهر کتاب، همایش بین‌المللی «نقش و جایگاه زنان شاعر و نویسنده در ادبیات ترکیه» با حضور پژوهشگران برجسته از ترکیه و ایران طی دو روز برگزار می‌شود.

البته نیازی به گفتن ندارد که ما جوامع شرقی، یا همدیگر را به‌خوبی نمی‌شناسیم، یا از روی رسانه‌های کشورهای سومی می‌شناسیم، یا بدتر از همه در موارد زیادی غلط می‌شناسیم؛ این است که همین همایش‌ها و جلسات علمی و پژوهشی است که به ما مجال و امکان شناخت صحیح از همدیگر را می‌دهد و اذهان ما را از پیش‌داوری‌ها و قضاوت‌های ناسالم و نابجا پاک می‌کند.

 سفیر ترکیه در ایران، در پایان گفت: از همه کسانی که در راه دوستی؛ برادری و خواهری دو کشور همسایه ترکیه و ایران تلاش می‌کنند؛ صمیمانه سپاسگزاری می‌کنم.
 
ایجاد نقاط اشتراک فرهنگی بیشتر بین ایران و ترکیه
در ادامه محبوبه مباشری، رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا و مدیر اجرایی همایش ضمن خواندن شعر حافظ که: "ترکان پارسی‌گوی بخشندگان عمرند/ ساقی بده بشارت رندان پارسا را" خطاب به دریا ارس سفیر ترکیه در ایران، تکلم روان او به فارسی را ستایش کرد و ضمن برشمردن افراد و موسسات سهیم در اجرای همایش و تقدیر از آن‌ها، در بخشی از سخنان خود گفت: امیدوارم دو کشور دوست و برادر ترکیه و ایران که دارای مرزهای مشترک، دین مشترک و فرهنگ مشترک هستند، با این‌گونه مناسبات و همایش‌ها، به نقاط اشتراک فرهنگی بیشتری دست پیدا کنند و روز به روز این  این مفاهمه بیشتر شود.

بیشترین توجه سخنرانان به داستان و داستان‌نویسی در ادبیات زنان ترکیه است
مریم حسینی، عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا و دبیر علمی همایش "بررسی نقش و جایگاه زنان شاعر و نویسنده در ادبیات معاصر ترکیه" سخنران دیگر مراسم افتتاحیه این همایش بود که برای شرح برنامه سخنرانی‌های روز اول همایش در جایگاه قرار گرفت در بخشی از سخنان خود اظهار کرد: فعالیت‌های علمی روی این همایش، باعث آشنایی بیشتر من ادبیات معاصر ترکیه و فرصتی برای مطالعه داستان‌های زنان نویسنده ترک در این سال‌های اخیر شد. اولین گام برای این همایش، دریافت مقالاتی از استادان زبان و ادبیات ترکی و ارتباط با دپارتمان‌های زبان و ادبیات ترک در ایران بود، که متوجه شدیم، متاسفانه در این دپارتمان‌ها، کمتر به ادبیات و بیشتر به آموزش زبان ترکی  پرداخته می‌شود.
 
او در ادامه به دعوت از مترجم‌های ادبیات ترکیه در ایران به عنوان بهترین گزینه برای آشنایی با فضای ادبیات زنان نویسنده معاصر ترکیه اشاره کرد و ضمن معرفی اساتید و مترجم‌هایی که برای این همایش مقاله فرستاده بودند؛ گفت: برای اینکه اهداف همایش امروز تعریف‌شده‌تر باشد، در ۲ دی‌ماه جلسه پیش همایش را در همین دانشگاه الزهرا(س) برگزار کردیم. در این جلسه تعدادی از مترجم‌های ادبیات زنان ترک حضور داشتند و با مسائل مترجمان و مهم‌ترین دغدغه‌های ترجمه از زبان‌های دیگر به زبان فارسی مواجه بودیم، که تلاش کردیم راهکارهایی پیشنهاد دهیم، تا فضای ارتباط میان ما و ادبیات و ملت ترکیه بازتر شود و افق‌های روشن‌تری پیش رو داشته باشیم.

دبیر علمی همایش در ادامه به ارائه برنامه و زمان‌بندی سخنرانی‌های اولین روز همایش پرداخت و گفت: در یک جمع‌بندی که از مجموعه چکیده‌های رسیده به این همایش داشتم، متوجه شدم که بیشترین میزان توجه سخنرانان به داستان و داستان‌نویسی در ادبیات زنان ترکیه و دیگری جریان داستان‌نویسی در ادبیات معاصر ترکیه است.
 
از قرار معلوم  پنل‌ها و نشست‌های همایش در سالن دیگری برگزار می‌شد، که پس از اتمام سخنرانی‌های افتتاحیه همایش، سخنرانان و حاضران در همایش به آن سالن راهنمایی شدند.
 

دهه حاضر، دهه زنان در عرصه‌های مختلف است
قبل از شروع اولین پنل، علی‌اصغر محمدخانی، معاون موسسه فرهنگی شهر کتاب، به عنوان یکی از برگزار کنندگان همایش به ایراد سخنرانی پرداخت و در بخشی از سخنان خود درباره چرایی پرداختن به زنان نویسنده ترک گفت: اگر در این دهه به وضعیت ادبی، هنری و تحقیقاتی که در دنیا انجام می‌شود، نگاه کنیم، می‌بینیم که زنان از نظر کمی و کیفی گسترش یافته، پیشرفت زیادی کرده و در حوزه‌های مختلف نموده فراوانی دارند؛ چنان‌که شاید بتوان گفت دهه حاضر، دهه زنان در عرصه‌های مختلف ادبی، هنری و فرهنگی است.
 
محمدخانی ضمن بیان اینکه با توجه به میزان نقشی که زنان داشتند، کمتر از آن‌ها شناخت داریم، اضافه کرد: مثلاً ما در ایران در این سال‌ها از ادبیات ترکیه، به‌ویژه در داستان، فقط الیف شفق را می‌شناسیم؛ در صورتی که نام‌های بسیار دیگری هست که به آن‌ها توجه نشده است. این همایش‌ها باعث می شود که ما نه فقط در اثر تبلیغات، نامی مثل الیف شفق را مکرراً نخوانیم، بلکه با نویسنده‌های کشورهای مختلف آشنا شویم و شرایطی فراهم می‌کند که ضمن آشنایی با نویسنده‌ها، از اشتراکاتی که از لحاظ درون‌مایه داریم، هم سخن گفته می‌شود.
 
پس از صحبت‌های محمدخانی، اولین نشست همایش با عنوان «جریان شناسی داستان‌های زنان در ادبیات معاصر ترکیه» شروع شد و نسرین کاراجا، عضو هیات علمی دانشگاه اولوداغ بورسا و کارشناس و مشاور ارشد زبان ترکی کانال رادیو تلویزیون ملی ترکیه، به عنوان اولین سخنران این نشست مقاله‌ای تحت عنوان "جریان‌شناسی داستان‌های زنان در ادبیات معاصر"  ارائه کرد.

اگر زنان را از ادبیات ترکیه بگیریم چیزی از آن باقی نمی‌ماند
نسرین کاراجا در ابتدای سخنان خود به معرفی کتابی درباره زنان نویسنده و شاعر ترک، که قرار است به زودی به فارسی ترجمه شود، پرداخت و ضمن تقسیم ادبیات به دو دوره کلاسیک و مدرن، بیان کرد: دوره کلاسیک حدود ۶۰۰ سال است و به سبک دیوانی معروف است. شعرای زن در این ۶۰۰ سال، ۲۰ تا ۳۰ نفر و بیشتر کسانی هستند که به دربار نزدیک بودند، در شهرهای شاهزاده‌نشینی چون استانبول زندگی می‌کردند و زبان شعر وسیله‌ای برای بیان و ابراز درونیات آن‌ها بوده است.
 
عضو هیات علمی دانشگاه اولوداغ بورسا ادامه داد: سبک شعر زنان این دوره خالی از زنانگی بوده و بیشتر از مدل و سبک شعرهای مردانه برای سرایش شعر استفاده می‌کرده‌اند. حد فاصل دوره کلاسیک و مدرن، دوره تنظیمات است که زنان از ادبیات غربی الگوبرداری می‌کنند و دوره مدرن آغاز می‌شود. در این دوره علاوه بر انواع شعر، انواع نثر، از قبیل رمان، داستان‌کوتاه، زندگی‌نامه و... به ادبیات وارد می‌شود و روزنامه‌ها و مجله‌ها هم به صورت خیلی پررنگ، خود را نشان می‌دهند.
 
کاراجا ضمن بیان اینکه در نوشته های شروع دوره مدرن، اسامی زنان به صورت مشخص و بارز دیده نمی‌شود؛ در بخش دیگری از سخنان خود گفت: پس از دوره تنظیمات، تعداد نشریات افزایش می‌یابد و تعداد زنانی که در این نشریه‌ها کار می‌کنند هم افزایش پیدا می‌کند. شعر زنان هم در این سال‌ها و از دهه ۱۹۵۰ به بعد خیلی بیشتر خود را نشان می‌دهد. در مجموع اگر بخواهیم از ادبیات ترکیه زنان را بگیریم، چیزی از آن باقی نمی‌ماند. زنان نقش بسیار پررنگی در شکل‌گیری ادبیات مدرن و از دهه ۱۹۵۰ به بعد داشته‌اند.

ادبیات انعکاسی از زندگی مردم هر کشور است
کارشناس و مشاور ارشد زبان ترکی کانال رادیو تلویزیون ملی ترکیه، در پایان ضمن اشاره به شاعران زن معاصر ترکیه و نویسندگان دوره جمهوریت گفت: بی‌شک ادبیات انعکاسی از زندگی مردم هر کشور است و می‌‌توان در ادبیات به دنبال وقایع تاریخی، اجتماعی، سیاسی و همه این قبیل وقایع گشت و آن‌ها را پیدا کرد. در مجموع می‌توان گفت زنان ادبیات در کل جهان، همچون شهرزاد قصه‌گو در هزارویک‌شب، قصه‌های خود را می‌نویسند و با این کار در جنگ و ستیزی که برای بودن است، خود را نشان می‌دهند.
 
حسن اکبری‌بیرق، استاد دانشگاه سمنان و مترجم زبان ترکی، دومین سخنران نشست اول همایش بود، که ابتدا چند کلمه به زبان ترکی با میهمانان نشست صحبت کرد و بعد مقاله خود با عنوان "آیین مدرنیسم ترکیه در آینه داستان زنان معاصر" را ارائه کرد.
 
بررسی نقش زن در جامعه به مثابه بررسی عیار مدرنیته در آن جامعه است
 اکبری‌بیرق ضمن بیان اینکه در عنوان مقاله او چهار مقوله، کشور ترکیه، مدرنیسم، زنان ترک و رمان به چشم می‌خورد؛ در چرایی برگزیدن مقاله حاضر برای این همایش گفت: ترکیه از نظر جغرافیایی و تاریخی در شرایطی دوگانه قرار دارد، که می‌تواند به عنوان دژ یا دروازه بین فرهنگ و تمدن غرب به خاورمیانه و شرق عالم و بالعکس عمل کند؛ که این موقعیت ممتازی را برای ترکیه و استانبول ایجاد کرده است؛ بنابراین مدرنیسمی که در ترکیه در طول تاریخ معاصر دیدیم، یک قرائت خاصی است، از آنچه در دنیای غرب اتفاق افتاده است.
 
عضو هیات علمی دانشگاه سمنان ‌در چرایی انتخاب مدرنیسم به‌عنوان یکی از مقوله‌های مقاله خود گفت: ما خواه یا ناخواه در مسیری می‌رویم که اسم آن مدرنیسم یا تجدد است؛ که این خود معیار و محلی برای تحلیل و بررسی هنری و ادبی هر ملت است. اما اینکه چرا به زن پرداختم، باید بگویم که اتفاقاً یکی از ارکان مدرنیته تغییر نگرش هستی‌شناختی به مسئله زن است؛ یعنی اگر بخواهیم تاریخ مدرنیته در هر کجای عالم را بررسی کنیم، اگر فقط روی مسئله زن زوم کنیم، تقریبا ۹۰% تاریخ مدرنیته را فهمیده‌ایم؛ بنابراین اگر ما جایگاه و نقش زن را در هر جامعه‌ای بررسی کنیم؛ انگار عیار مدرنیته در آن فرهنگ و تمدن را بررسی کرده‌ایم.
 
جامعه امروز ترکیه را بدون توجه به یک قرن اخیر آن نمی‌توان شناخت
 اکبری‌بیرق درباره چرایی انتخاب داستان‌نویسی هم بیان کرد: اصولاً داستان و رمان خود یکی از مظاهر مدرنیته است و هنر مدرن جایی آغاز می‌شود که رمان و داستان‌نویسی جدید آغاز می‌شود، بنابراین اگر بخواهیم سیر مدرنیته را در کشور ترکیه بررسی کنیم، کافی است سیر داستان‌نویسی، آن هم توسط زنان معاصر ترکیه را بررسی کنیم؛ که اگر این کار را کنیم، تقریبا چیزی از تاریخ مدرنیته در ترکیه را فروگذار نخواهیم کرد.
 
وی در پایان ضمن اشاره به زنان داستان‌نویس ترک در دوره‌های مختلف تاریخ ادبیات ترکیه، گفت: اگر همتی شود و ادبیات ترکی به زبان فارسی ترجمه شود، می‌توانیم جامعه ترکیه را خوب بشناسیم؛ چون جامعه امروز ترکیه را بدون توجه به سرگذشت یک قرن اخیر آن نمی‌توان شناخت؛ یعنی برای شناخت بهتر  فرهنگ ترکیه، علاوه بر اهتمام به ترجمه آثار امروز، باید آثار گذشته ترکی هم اعتنا و ترجمه شود.

ملی‌گرایی و استقلال ترکیه؛ موضوع نویسندگان زن ترک قبل از جنگ جهانی دوم
 خانم سوال گونبال بوزکورت، دانشجوی دکترای ادبیات فارسی دانشگاه تهران که ترجمه ترکی کتاب های بوف کور صادق هدایت و قابوس نامه را در کارنامه خود دارد آخرین سخنران نشست اول بود که مقاله خود تحت عنوان جایگاه زنان نویسنده در ادبیات معاصر ترکیه را ارائه کرد
 
او در این مقاله زندگی، افکار و آثار هفت تن از زنان نویسنده ترک، یعنی خالده ادیب ادیوار، صفیه ارول، عدالت آقااوغلو، فروزان، سویم بوراک و تومریس اویار را مورد بررسی و تحلیل قرار داد؛ درباره زندگی و آثار هر یک از آن‌ها مختصری صحبت کرد و در نتیجه‌گیری بحث خود گفت: نویسندگان زن ترک، قبل از جنگ جهانی دوم، یعنی از اوایل جمهوری ترکی تا آخر جنگ جهانی دوم، بیشتر در موضوع‌های ملی‌گرایی و استقلال ترکیه نوشته‌اند؛ ولی بعد از جنگ جهانی دوم، مخصوصاً در سال‌های ۱۹۶۰ و ۷۰ به بعد، درباره فردی منزوی که در آن جامعه زندگی می‌کند، حرف می‌زنند.
 
نشست دیگر این همایش که قبل از ظهر برگزار شد؛ نشست «نقش زنان در شعر و داستان نویسندگان و شاعران مرد ترکیه» بود و دکتر «احمد جنید ایسسی»، عضو هیات علمی بخش ادبیات ترک در دانشکده ادبیات دانشگاه مدنیت استانبول و مولف کتاب «در کوچه‌های انسان و زندگی» اولین سخنران پنل دوم همایش بود، که به ارائه مقاله خود با عنوان «زن ترک در اشعار محمدامین یورداکول و ضیاء ‏گوک آلپ» پرداخت.
 
پررنگ شدن نقش زنان در تاریخ شعر ترکیه، با نزدیک شدن به دوره ملیت‌گرایی
جنید ایسسی در ابتدای سخنرانی خود، اشاره‌ای به زندگی شعری محمدامین یورداکول و ضیاء ‏گوک آلپ کرد، این دو را از شاعران دوره تنظیمات در ترکیه خواند و گفت: در ادبیات این دوره، شاعرانی چون «توفیق فکرت» ، «محمد رئوف» و دیگران هستند. زنانی که در آثار این شاعران دیده می‌شوند، زنانی از خانواده آریستوکرات هستند، که در استانبول زندگی می‌کنند و از نظر شئون اجتماعی، جزو طبقات بالای جامعه هستند.
 
 عضو هیات علمی بخش ادبیات ترک در دانشکده ادبیات دانشگاه مدنیت استانبول، ضمن برشمردن مواردی از نوع توجه به زنان در شعر این دو شاعر ترک، در جمع‌بندی صحبت‌های خود عنوان کرد: در تاریخ شعر ترکیه، هر چقدر به دوره ملیت‌گرایی نزدیک‌تر می‌شویم، نقش زنان هم پررنگ‌تر می‌شود. محمدامین یورداکول و ضیاء ‏گوک آلپ، دوتا از شاعران این دوره هستند که می‌گویند برای اینکه ملت قوی داشته باشیم، باید ارج و بهای بیشتری به زنان جامعه بدهیم. ملت ترک از مردان ترک به‌وجود نمی‌آید، بلکه از زنان ترک به‌وجود می‌آید.

«عزیز نسین» محبوب‌ترین طنزنویس میان مخاطبان ایرانی دهه ۴۰ و ۵۰ است
«بررسی مقایسه‌ای نقش زنان در داستان های عزیز نسین و آثار طنزنویسان ایرانی» عنوان مقاله رویا صدر، دومین سخنران در پنل دوم بود که به ارائه آن پرداخت و در بخشی از سخنان خود گفت: بی‌اغراق «عزیز نسین» میان مخاطبان ایرانی دهه ۴۰ و ۵۰ ، پرمخاطب‌ترین و محبوب‌ترین طنزنویس، حتی در قیاس با طنزپردازان ایرانی بوده است. درونمایه اکثر داستان‌های عزیز نسین بازتابی از نابسامانی‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در جامعه مدرن دوران آتاتورک است و عنصر تضاد به عنوان عنصر آشنای داستا‌ن‌های طنز، در داستان‌های او نیز به چشم می‌آید؛ که در سوژه، مضمون و تیپ‌سازی متجلی است.
 
وی در بخش دیگری از سخنان خود عنوان کرد: جامعه‌ای که عزیز نسین در آن زندگی می‌کند، در شرایط برزخی گذر از سنت به مدرنیته قرار دارد و در تصویرسازی این فضا زنان نقش مهمی ایفا می‌کنند. عزیز نسین دو رویکرد در نگاه به زنان دارد و نگاه سنتی به زنان و جنس‌دوم‌بودن آن‌ها را در بخش سنتی جامعه نقد می‌کند. او در بیشتر اوقات شخصیت‌های زن داستان‌ها را، نه به‌شکل مستقل و با هدف طرح مشکلات آن‌ها، بلکه به عنوان وسیله‌ای برای انتقاد از شرایط اقتصادی، اداری و سیاسی جامعه خلق می‌کند.
 
صدر در ادامه به بررسی قالب و محتوای داستان‌های عزیز نسین و طنزنویس‌های هم‌دوره ایرانی او پرداخت و گفت: تشابه فرهنگی بین دو کشور، مضمون و موضوع آثار نویسندگان ایرانی را با آثار عزیز نسین نزدیک کرده؛ تا جایی که یکی از مترجم‌های معروف آثار عزیز نسین در ایران، یعنی "رضا همراه" داستان‌هایی از  خود را به نام عزیز نسین چاپ می‌کرد و مخاطب نمی‌توانست تشخیص دهد، کدام داستان از عزیز نسین است و کدام یک ساخته نویسنده ایرانی است. از نظر محتوا هم شباهت‌هایی میان شخصیت‌های زن آثار طنزنویسان دهه ۴۰ و ۵۰، با شخصیت‌های زن آثار عزیز نسین دیده می‌شود.