رودکی پرکارترین شاعر زبان فارسی

هنرآنلاین: کتاب «رودکی‌وار» حاوی مقالاتی در شعر و اندیشه رودکی به کوشش مرضیه دلیری‌اصل و زیرنظر محمدجعفر یاحقی نخستین بار سال گذشته- ۱۴۰۰ توسط انتشارات بنیاد فرهنگی هنری رودکی منتشر شد.

این کتاب دربرگیرنده مقالاتی با عنوان «دو نام و یک زبان» محمدجعفر یاحقی، «رودکی (زندگی و آثار)» محمدجعفر یاحقی، «پایگاه اجتماعی شعر و شاعری در دوره سامانی» فرامرز آدینه کلات، «رودکی: میراث‌دار سنت گوسانان» محمدجعفر ابراهیم‌پور نمین و احد پیشگر، «رودکی» احمد اداره‌چی گیلانی، «بیتی بازیافته از رودکی (در خلال تفسیر ابوالفتوح رازی» اصغر ارشادسرابی، «واژه‌ها و ترکیبات گویشی جنوب خراسان در اشعار رودکی» محمد بهنام‌فر، «رودسرود گوسانی رودکی» مه‌دخت پورخالقی چترودی، «واقع‌گرایی در شعر رودکی» بهجت‌السادات حجازی، «نوآوری‌ها و خلاقیت‌های رودکی» ابوالقاسم رادفر، «مفاهیم شعر رودکی» محمدرضا راشدمحصل، «مضمون‌های مشترک رودکی و دیگران» ابراهیم قیصری، «رودکی و بازسازی مثنوی ...» عثمان کریم‌اف- برگردان مرتضی رزم‌آرا، «پنجکنت، تجلیلگاه مشترکات فرهنگی ایران و توران» رجبعلی‌ لباف‌خانیکی، «ضرورت تجدیدنظر در اشعار منسوب به رودکی» محمود مدبری، «درونمایه‌های شعر رودکی...» محسن مدیر شانه‌چی، «اشاره به چند آیین کهن ایرانی در گلشن خیال‌انگیز رودکی» الهه معروضی، «قصیده رودکی و استقبال گویندگان» محمد معین «ویژگی‌های وزن شعر فارسی در زمان رودکی» تقی وحیدیان کامیار، «رودکی شاعری نه نابینا، بل چامه‌سرایی بینا و ...» منوچهر هدایتی خوش‌کلام، «از نفیسی تا رواقی» محمدجعفر یاحقی، «رودکی و فردوسی» محمدجعفر یاحقی و «رودکی و خیام» محمدجعفر یاحقی است.

در مقاله «رودکی (زندگی و آثار)» به‌قلم محمدجعفر یاحقی، نکاتی درباره این شاعر ارائه شده است که به بخش‌هایی از آن اشاره می‌شود:

ابوعبدالله جعفربن‌محمد رودکی سمرقندی، شاعر اواخر سده سوم و دهه‌های آغازین سده چهارم ق. در دربار امرای سامانی، به‌ویژه سومین و مشهورترین آنان، امیرنصربن احمد است. انتساب رودکی بیشتر به دربار امیرنصر بن احمد سامانی بود، اما هیچ بعید نیست که پیش از او هم دربار کسانی دیگر و از جمله ابونصر احمد بن اسماعیل سامانی، پدر امیرنصر دوم، را نیز درک کرده باشد، اما در آثار موجود رودکی یا در کتب تاریخ و تذکره ذکری از این امر به میان نیامده است.

از دوران کودکی و نوجوانی او اطلاع دقیقی در دست نیست. آگاهی‌های اندکی که از دوران کودکی و برخی موفقیت‌های زندگی او در منابع بعدی ذکر شده اغلب از روی اشعار و ابیات پراکنده منسوب به او حدس زده شده است.

کهن‌ترین تذکره‌ای که آگاهی‌هایی در باب دوره اول حیات او به دست داده «لباب الالباب» عوفی است و از آنجا این آگاهی‌ها به منابع دیگر راه یافته است.

به گفته عوفی، رودکی از مادر نابینا به دنیا آمده اما چنان تیز فهم بود که در ۸ سالگی قرآن را تمامت حفظ کرد و قرائت بیاموخت و شعر گفتن گرفت و معانی دقیق می‌گفت، چنانکه خلق بر آن اقبال نمودند و رغبت او زیادت شد به‌علاوه از موهبت آوازی خوش نیز برخوردار بود. نواختن بربط آموخت و ماهر شد و شهرت یافت تا اینکه در دربار امیر نصر بن احمد سامانی کارش بالا گرفتن و ثروتش و نعمتش به حد کمال رسید و اشعار او به صد دفتر برآمد. همین ارتباط با موسیقی و خنیاگران سبب شده است که برخی او را میراث‌دار سنت گوسانان پارتی بدانند.

در مورد کوری رودکی غالبا اتفاق‌نظر وجود دارد. آنچه مورد اختلاف است این است که آیا، چنان که عوفی به صراحت می‌گوید، «اکمه» (کور مادرزاد) بوده یا در میانه یا اواخر عمر کور شده است. برخی از منابع یا در این مورد سکوت کرده‌اند یا بر آن‌اند که بعدها و احتمالا در اواخر عمر، او را کور کرده‌اند.

دوره سامانیان را، جهت اوج و اعتلای فرهنگی، دوره تجدید حیات ادبی و شکوفایی فرهنگی ایران دانسته‌اند. سامانیان هر چند عهد و لوا از خلیفه عباسی می‌گرفتند، اما با سیاست فرهنگی مسالمت‌آمیز خود موقعیت مناسبی برای رشد زبان و فرهنگ و ادب فارسی پدید آوردند.

برخی رودکی و ممدوح او امیرنصر را به قرامطه و جنبش اسماعیلی متمایل دانسته‌اند. آنچه در مورد قرمطی بودن رودکی گفته شده با توجه به اشعاری که در آن‌ها تمایل او به مذهب فاطمی و دوستی اهل بیت آشکار است.

رودکی از بزرگ‌ترین و پرکارترین شاعران زبان فارسی است. تعداد ابیات او را، بنا بر احصا رشیدی سمرقندی، که شعر او را برشمرده و (سیزده ره صدهزار) گفته است، یک‌میلیون و سیصد هزار و حداقل یک‌صد هزار بیت برآورد کرده‌اند.

امروز از آن همه شعر تنها در حدود یک‌هزار و یک‌صد بیت به دست ما رسیده است: چند قصیده و غزل و قطعه و مقداری رباعی و ابیات پراکنده، شامل: مثنویات و قطعات و غزلیات او، که عمدتا در کتب قدیم نقل شده یا در جنگ‌ها و کتاب‌های لغت و تذکره آمده است. در روزگار ما پژوهش‌های محققان ایرانی و تاجیک اندک‌اندک بر اشعار بازیافته رودکی می‌افزاید.

تاثیر ادبی رودکی در شاعران پس از خود کم نیست.

راز شهرت شاعری رودکی را در چند چیز می‌توان خلاصه کرد: مایه‌وری طبع که از حافظه نیرومند و نگاه ژرف او سرچشمه گرفته است، قدرت تصور و پرواز خیال او در خلق مضامین باریک و لطیف، توصیف مناظر طبیعی و آفرینش تصویرهای شاعرانه، و بدیع، و بالاخره پیوند بدیع و بی‌همتای شعر و موسیقی، شیوه شعر رودکی بر سادگی معنی و روانی لفظ مبتنی است و در همان حال، جزالتی کم‌نظیر به آن امتیاز بخشیده است. امتیاز دیگر او توانایی بیان و فصاحت زبان است. جمله‌های کوتاه، فعل‌های بسیط و تکرار برخی از اجزای جمله سخن او را به محاوره نزدیک کرده است. او در این قابل ساده، معانی باریک و خیالات لطیف را به خواننده منتقل می‌کند. عناصر بدیعی و هنرنمایی‌های شاعرانه، به‌نحوی که در آثار شاعران سده‌های بعد بروز پیدا کرده، در شعر رودکی وجود ندارد، زیرا او هنر شاعری خود را فدای لفظ‌‌پردازی و صنعتگری نکرده است. بر روی هم، رودکی نماینده تمام‌عیار شعر فارسی در عصر سامانی است. 

مرگ رودکی به‌قول سمعنای در سال ۳۲۹ ق در رودک اتفاق افتاد. آرامگاه او اکنون در زادگاهش روستای پنج‌رود، نزدیک شهر پنجکنت تاجیکستان قرار گرفته است.