سخن سالار معیار در زبان و ادب فارسی

ایران: شمار سخن سالاران ادب فارسی در هزار و چند صد سالی که بر عمر این ادبیات گذشته است، اندک نیست. نیازی هم به نام بردن از این سخن سالاران، که چند تن از آنان در صف نخست قرار دارند و بسیاری در صف‌های بعد، وجود ندارد. کم پیش می‌آید که یک ایرانی یا فارسی گو یا فارسی دان بیت‌هایی از چند تن از آنان در خاطر نداشته باشد. در میان این سخن سالاران، سعدی مقام و موقعیتی بسیار خاص دارد. زیرا او هم در شعر و هم در نثر پا به میدان ادب گذاشته و در هر دو اقلیم به کامیابی گسترده‌ای رسیده است. علاوه بر این، آثار او از لحاظ زبان و شکل، پس از سبک‌های خراسانی و آذربایجانی، توانست به موقعیت معیار یا هنجار سخن در میان ایرانیان و فارسی گویان تبدیل شود. گلستان، بوستان و غزل‌های او از یک ویژگی مرموز و کمیاب در حوزه‌ی ادبیات، که همانا طراوت زایی است، به کمال بهره مند است. از این رو، این آثار از دوره‌ی سعدی به بعد همواره خوانده شده، بر صدر نشسته و قدر دیده است. گلستان او تنها کتاب در ادب فارسی بوده که توانسته عنوان کتاب درسی رادر میان جامعه‌ی غیرعربی زبان، از قلمرو عثمانی تا قلمرو هندوستان، احراز کند. گذشته از این، در میان سخن سالاران اندیشه مند زبان فارسی، سعدی در زمره‌ی کسانی است که بر اعتدال و اصلاح تدریجی امور اجتماعی و انسانی تاکید می‌کند نه بر دگرگونی‌های یکباره و ناگهانی که اغلب برابر است با کجروی و بی راهگی. تنوع و وسعت آرای جامعه شناختی و روان شناختی سعدی، با وجود اما و اگرهایی که می‌توان درباره‌ی شماری از آن‌ها طرح کرد، در جهان کهن شرق و غرب کم نظیر است. هانری ماسه، محقق فرانسوی، در اوایل سده‌ی بیستم میلادی در تک نگاری جامع خود به شناخت و تحلیل محتوای آثار سعدی پرداخته است.

در دوره‌ی تجدد ادبی شماری از ادیبان و ادب دوستان به تحقیق و بررسی زندگی و آثار سعدی رغبت نشان داده‌اند. نام و نشان آنان با فشرده‌ی کار و سخنشان در «فرهنگ سعدی پژوهی» تألیف کاووس حسنلی آمده است. بااین همه، نباید ناگفته گذاشت که در همین عصر، شماری از دانشوران و روشنفکران ادبی و اجتماعی ضمن تطبیق آموزه‌های سعدی با مفهوم‌های جدید، انتقادهای زیادی را متوجه شخصیت و آثار این سخن سالار کرده‌اند. صاحب این قلم در کتاب «جدال با سعدی در عصر تجدد» شمار درخور ملاحظه‌ای از نقدها و نقدِ نقدها در این موضوع را ردیابی کرده و گزارش و تحلیلی از آن‌ها به دست داده است. برخی از استادان توانمند ادب فارسی (مانند سعید حمیدیان و اصغر دادبه) هم در موضوع این تحقیق به دیده‌ی قبول نگریسته‌اند.

البته، اغلب ادب دوستان می‌دانند که محمدعلی فروغی با تصحیح «کلیات سعدی» یکی از نخستین گام‌ها را در سعدی پژوهی در دوره‌ی تجدد برداشت. این گام با شرح‌هایی چند بر آثار سعدی به قلم ادیبانی مانند محمد خزائلی، خلیل خطیب رهبر و نورالله ایران پرست، و سرانجام تصحیح و تشریح این آثار با تحقیق و تصحیح علمی غلامحسین یوسفی تداوم یافت. به نظر می‌رسد به ویژه در دهه‌های ۱۳۹۰-۱۳۷۰ سعدی پژوهی وسعت گرفته باشد. تک‌نگاری‌های ضیاء موحد، محمود عبادیان، حسن انوری، حمیدیان، ایرج پزشک‌زاد، محمدعلی همایون کاتوزیان، عمران صلاحی، شیرین بیانی، کورش کمالی‌سروستانی، امید علی احمدی، امید کارگری و شرح محمدرضا برزگر خالقی- تورج عقدایی، و شرح فرح نیازکار بر غزل‌های سعدی، و چندین و چند تألیف دیگر در این دوره منتشر شده است.

بااین همه، در این زمینه به طور خاص باید از کوشش‌های «مرکز سعدی شناسی» در شیراز به مسئولیت کمالی سروستانی یاد کرد. این مرکز جز برگزاری نشست‌های سالانه در جوار آرامگاه سعدی، و نیز نشست‌هایی در حوزه‌ی مقایسه‌ی آثار سعدی با آثار ادبی فاخر کشورهای دیگر (با مشارکت علی اصغر محمدخانی در مرکز فرهنگی شهر کتاب تهران) کتاب‌های متعددی درباره جوانب مختلف زندگی، شخصیت و آثار سعدی منتشر کرده است. گذشته از این، به سعی کمالی سروستانی از سال ۱۳۷۷ به بعد به طور مرتب، دفترهایی تحقیقی و تحلیلی از مقاله‌های محققان ادبی عصرما- که تاکنون تعداد آن به حدود بیست و پنج جلد رسیده- ذیل عنوان «سعدی شناسی» منتشر شده است. این دفترها، که نسخه‌ی الکترونیکی آن‌ها نیز در تارنمای «مرکز سعدی شناسی» در دسترس قرار دارد، خود مجموعه‌ای است مستند و دانشنامه‌ای است خواندنی که علاقه مندان، مدرسان و پژوهشگران آثار سعدی در هر مرتبه و موقعیتی از مراجعه به آن دست خالی برنخواهند گشت.