قوت دانا همه از خون جگر می‌بینم

نظام‌الدین عبید زاکانی قزوینی، متخلص به عبید، از شاعران و طنزپردازان بنام قرن هشتم هجری است. وی از اعراب بنی خفاجه بود که در قزوین سکونت داشت. از او چندین اثر منظوم و منثور باقی مانده است که از لحاظ محتوا می‌توان آن‌ها را به دو نوع جد و طنز تقسیم‌بندی کرد. آثار جدی عبید شامل  دیوان اشعار و کتاب نوادر الامثال است و آثار طنزی‌اش کتاب‌های اخلاق الاشراف، صد پند، نامه‌های قلندران، موش وگربه و رساله‌ی تعریفات را دربرمی‌گیرد.
عبید هر چند در قالب‌های مختلف شعری سرودهایی دارد اما هیچ کدام از آنها نتوانستند برای او شهرت قابل توجهی دست و پا کنند. هوشمندی عبید به او این نکته را گوشزد کرد که صرف این قبیل شعرسازی‌های قالبی برای او ره به ترکستان می‌برد و او باید از خلاف آمد عادت کام بطلبد. پس راه به دیهی دیگر برد و به جانب طنز روی آورد. اتفاقاً شهرت عمده‌ی عبید مرهون همین روی‌آوری او به طنز است. طنزی سیاه، تلخ و گزنده که گاه بوی تند هزل از آن به مشام می‌رسد. طنزهای عبید غالباً در رسایل او آمده‌اند رسایلی که به قول حمدالله مستوفی در کتاب تاریخ گزیده «بی نظیر» اند.

هر چند سخن گفتن از شعر و طنز قرن هشتم در بادی امر خواجه‌ی بی‌انباز، یعنی حافظ شیراز را به خاطر می‌آورد اما این یادآوری به هیچ روی منافی جایگاه و اهمیت عبید نیست؛ زیرا اگر طنز برای حافظ یکی از ابزار شاعرانه و روشنفکرانه اوست برای عبید همه چیز است. عبید غالب عمر ادبی‌اش را مصروف طنز کرد  و از آن عینکی ساخت که با کمک آن همه‌ی پیرامون خویش را می‌نگریست. از این رو درخشش بی بدیل حافظ هر چند نور و جلای شاعران پیش و پس او را گرفته بود اما نتوانست با تلالو طنز ریشه‌دار، مؤثر و دردمندانه‌ی عبید درافتد.

عبید در عصری می زیست که به قول خود او در اخلاق‌الاشراف، اخلاق مردم بر اثر استیلای قوم تاتار و استبداد و جور شحنگان و ستم‌پیشگی عمال دیوانی و هرج و مرج و قتل و غارت‌های دوره‌ی ایلخانی به منتهای پستی رسیده بود و غالب فضایل و اصول مسلمه اخلاقی جزو «مذهب منسوخ» و در مقابل رذایل جزو «مذهب مختار» شده بود. از این رو لبه‌ی تیز تیغ او از رأس هرم تا پایین آن را خراشید و بر حاکمان، خطیبان، قاضیان، اشراف وحتی عموم مردم خرده گرفت و طنز خود را به عنوان آینه‌ی تمام نمای ایران قرن هشتم نمودار ساخت و تصویرهایی شگفت و تلخ از آن دوره را به تصویر کشانید.

با توجه به اهمیت و جایگاه ادبی عبید در شعر و ادب فارسی، مرکز فرهنگی شهر کتاب بر آن شده است تا در ادامه‌ی درس گفتارهای هفتگی خود از دوازدهم دی ماه سال جاری به بررسی جایگاه، آثار و اندیشه‌های عبید زاکانی بپردازد.