میراث چخوف در آفریده‌های نویسا

چخوفِ پزشک، چخوفِ نویسنده

احتمالاً این‌ها را در باره چخوف نمی‌دانستید!

ویژه‌نامه‌ی «یک هفته با چخوف»

می‌خواهم خالد نویسا را همچون آنتوان چخوف "راوی بزرگ قصه‌های کوچک" بنامم. همان سان که چخوف با روایت زنده‌گی روزمره مردم، داستان‌های بزرگی آفرید، نویسا نیز زندگی مردم را تصویر می‌کند بدون این که "درد روشنفکری" را بدون دلیل در داستان‌های سرشار از سادگی خود جا داده  از ملاحت گوهر قصه بکاهد و یا هم اصل داستان را فدای یک سری تکنیک‌های داستانی نماید.

شاید منصفانه نباشد که نویسنده هزاره سوم را با نویسنده یی که صد و هفت سال از مرگش می‌گذرد، مقایسه کنیم. آنتوان چخوف و خالد نویسا راویان دو نسل متفاوت‌اند. از سوی دیگر هدف این همسان پنداری، اشاره به تقلید نیست؛ بل می‌خواهم بگویم که نویسا به شدت از طرز نویسش چخوف متأثر است و با وجود این که این تأثیر به زیبایی داستان‌هایش افزوده است، او یک نویسنده مستقل و صاحب  فکر با شیوه نبشتاری ویژه  است.

از سوی دیگر چخوف داستان نویس بزرگی بود و پس از گذشت بیشتر از صد سال هنوز هم از بهترین‌هاست و داستان‌هایش برای خواننده معاصر همچنان از تازگی و جذابیت برخوردارند. اصل‌هایی را که او برای نبشتن داستان‌های کوتاه برگزیده بود، تا امروز هم طلایه دار جریان داستان نویسی اند. آنتوان چخوف با آفرینش داستان‌های کوتاه و نمایشنامه‌های بی همتا، مقام سترگی در تاریخ داستان نویسی جهان دارد. او از پیشگامان و پایه گذاران داستان کوتاه است و در زندگی کوتاه چهل و چار ساله‌اش بیشتر از  هفتصد داستان کوتاه و نمایشنامه نوشت و مکتب جدیدی را در داستان نویسی بنیاد گذاشت.

چخوف خلاف رمان نویسان دوران  خودش و یا سال‌های پیشتر از خود، شخصیت‌های داستانی خویش را از میان مردم  برمی گزید و با بازتاب برش کوتاه از زندگی آنان از واقعیت‌های ملموس و جریان زندگی عادی سخن می‌گفت، بدون این که از ماجراهای شگفتی برانگیز و یا هم مسائل شگفتی آور سخنی بگوید. چخوف نویسنده واقع گرا و مردمی بود. با این که هیچ گاهی با شعار گویی و سیاه و سپید نگری، داستان‌های خود را رنگ نداد، درون مایه داستان‌هایش با افق دید مردم نگرانه عجین است. از سوی دیگر او نویسنده ایدئولوژی زده نبود. حتا با وجود گرایش  به طبقات فرودست و دوستی نزدیکش با ماکسیم گورکی، راه نبشتن ویژه خودش را پیمود.

چخوف، همان گونه که محتوای داستان‌هایش را ساده و شفاف بیان می‌کرد، ساختار و چارچوب‌هایی را که برای داستانهایش بر می‌گزید، نیز  به سادگی، محتوا را در بر می‌کشیدند. با بیان دیگر، پیرنگ داستان‌هایش ساده، بدون ابهام، خطی و سرشار از طنز اند. آن چه داستان‌هایش را برجسته می‌سازد، نثر استوار، ساختار محکم و درون مایه اجتماعی‌اند که با طنز ملایمی در هم پیچیده است.

طنز چخوف ژرفانگر و پویا است. او با بازی با واژه‌ها طنز نمی‌آفریند تا خواننده سطحی نگر را به خنده وادارد؛ افزون بر این که در تمام آفریده‌های چخوف طنز جریان دارد، داستان‌های چون:(امریکایی وار)، (چاق و لاغر)، (ماسک)، (نامه به همسایه دانشمند)، (شوخی)، (آدم مغرور)، (انتقام زن)، (بچه تخص)، (نقل از خاطرات یک دوشیزه)، (خوشحالی)، (بوقلمون صفت)، (از خاطرات یک ایده آلیست) و... با بن مایه اصلی طنز آفریده شده‌اند.

با بیان دیگر، واقع گرایی، طنز پردازی و پیرنگ های ساده داستانی سه مؤلفه چخوف در نگارش داستان کوتاه‌اند. همین هر سه، مؤلفه‌های داستان‌های خالد نویسا را نیز می‌سازند.

خالد نویسا  یکی از چهره‌های  صاحب نام عرصه داستان نویسی در ادبیات معاصر افغانستان است. او نویسندگی را از سال‌های  پایانی دهه شصت خورشیدی آغاز کرده است. سه گزینه داستان به نام‌های (فصل پنجم)، (تصورات شب‌های بلند)، (راه و چاه) و رمان (آب و دانه) را به نشر رسانده است. نویسا نویسنده کم کاریست و در  این سالها داستان‌های اندکی نبشته است؛ ولی بیگمان چونی داستان‌های او در برابر چندی همواره فربه‌تر نموده است.

تقابل، تعامل، سازش، همخوانی و ناهمخوانی، در سوژه‌های داستانی نویسا فراتر از واقعیت نیستند، روایت آیینه گون و هنرمندانه یی از واقعیت‌اند. با بیان دیگر، داستان‌های نویسا به شدت واقع گرا و خطی‌اند؛ حتا در سالیان پسین که نویسندگان با تکنیک‌های مدرن داستان نویسی، سوژه‌های خود را می‌پرورانند، او کمتر از این تکنیک‌ها بهره می‌گیرد، با این هم داستان‌های او پر از تکنیک‌های اند که با تمام سادگی خواننده را تا آخر با خود نگه می‌دارد. ساده انگارانه خواهد بود اگر تصور گردد که نویسا با تکنیک‌های جدید داستان نویسی آشنایی ندارد. این طور معلوم می‌شود که نویسا خیلی مطمئن است که داستان‌های خطی او هماورد شایسته یی با داستان‌های پر از تکنیک‌های جدید اند.

از سوی دیگر این شیوه پردازش و نویسش نشانگر آن است که نویسا در این راه شتاب زده نیست، آرام و استوار  گام برمیدارد و از گزینش راه نیز مطمئن است.

فروکاستی نیست اگر داستان‌های نویسا، در خط ساده و افقی زندگی معمولی مردم را روایت می‌کنند و نیز غریب نیست زمانی که به تأویل هرمنوتیک نیاز می‌یابند و یا با آشنایی زدایی هم آغوش می‌گردند.

طنز نویسا، با طنز چخوف همسان است. این طنز عریان و مبتذل نیست. گاهی طنز تلخ است و  زمانی هم ریشخند فلسفی. گاهی این طنز، بر ساختارها و سنت‌ها می‌آشوبد و گاهی کنایه‌ای است بر سامانه‌های سیاسی و فرهنگی. نویسا داستان‌هایی که مشمول ادبیات طنز نویسی اند، نیز دارد؛ اما در اینجا مراد از طنزیست که در تمام داستان‌های کوتاه او بدون استثنا وجود دارند. از این منظر شاید بتوان نویسا را یکی از طنز نویسان معاصر دانست که طنز هوراسی و فلسفی را در متن داستان‌هایش جاری می‌سازد. انتقاد، ظرافت، خنده و کنایه فلسفی از مایه‌های اساسی طنز نویسا اند. طنز او بیشتر به جدال انسان با درون خودش و جبر روابط زندگی انسانی و روان پیچیده آدمیان می‌پردازد. اساساً نویسا، کمتر داستانی خالی از عناصر طنز دارد. او همچنان طنزهای مستقلی نیز چون (پاسخ به یک سؤال جاویدان فلسفی)، (سخنرانی)، (دانش تون)، (شعر وب لاگ افغانی) را پرداخته است.

طنز نویسا ساختاری است و در حادثه و ماجرا بیان می‌گردد. به گونه مثال در داستان (سرخ و سپید)  با دید جامعه شناختی مردم و روان‌های بیمار را تصویر کرده و یک فرایند ناکام را نقد می‌کند. یا داستان زیبای (راه و چاه) که نیشخند عمیق و اعتراض ادبی- مدنی یک نویسنده را نسبت به وضعیت جاری  به خوبی نشان می‌دهد.

باز آفرینی و بازنمایی حالت‌های پیچیده روانی با ابزار خیلی ساده و شفاف از ویژگی‌های هر دو نویسنده است. در داستان (سخنرانی)، گره‌های روانی شخصیت مرکزی (اغه جان)  که از کودکی برایش وانمود شده بود که گویا در آینده آدم بزرگی می‌شود، بیان می‌گردد. بازپرداخت کنش و واکنش‌های این شخصیت یک تیپ ویژه را ارائه می‌دهد. ناکامی، یاس، حرمان، شکست و قهر این شخصیت نوعی، به نحوی تعمیم می‌یابد بر گروهی دیگر از مردم که همین ویژگی‌ها را دارند. اغه جان تصادفاً  شانس این را می‌یابد که در برنامه یی سخنرانی کند. او چندین ساعت را صرف نبشتن یک سخنرانی می‌کند؛ اما متاسفانه آن چه که از آب در می‌آید پارچه ییست بی مایه، بی انسجام و بی محتوا و پر از غلط‌های  املایی و انشایی؛ ولی این فرصتیست برایش که خودنمایی نماید. او دقایقی پیش از آغاز سخنرانی در می‌یابد که ورق‌ها را گم کرده است، ناگزیر به ذهن پناه می‌برد و تمام مایه‌های آن را که محصول تفکر یک عمر اند، در مقابل شنوندگان پهن می‌کند و در نتیجه، سخنرانی او تکه یی بی انسجام‌تر از نبشته  برون می‌آید:

" آغه جان حرف‌هایش دم به دم نامربوط می‌شد و از رمق می‌افتاد. سخنرانیش به خاتمه نزدیک می‌شد اما دلش یخ نشده بود. یک چیز مذابی درون سینه‌اش افتاده بود. شاید فکر می‌کرد که این اولین و آخرین سخنرانی و چانس در زندگی او بوده است. در آخر گفت که بدبختی وقتی میان آدم‌ها افتاد که شیر پودر جای شیر مادر را گرفت. اما بالاخره بدون این که پایانی به سخنانش بدهد از پشت میز پس خزید و به جانب در خروجی راه افتاد. باخته بود. چشمانش سیاهی می‌رفت و حالت تهوع گریزانی برایش دست می‌داد. گمان می‌کرد صدایی به بزرگی یک کوه تعقیبش می‌کند. " (۱)

هر چند موضوع داستان‌های هر دو نویسنده  مسائل ساده و انسان‌های پیرامون‌اند، ولی درون مایه این داستان‌ها روابط پیچیده انسانیست که با طنز تلخ فلسفی بیان می‌گردند و با افق دید ویژه نویسندگان بازتاب می‌یابند.

روان شناختی شخصیت‌های داستانی، یکی دیگر از ویژگی‌های نویسش نویسا اند. در داستان‌های (آه)، (سخنرانی)، (فصل پنجم)، (غم‌های یک قلب کوچک) و (اگنی اپه سنا)، شخصیت‌ها به خوبی روانکاوی شده‌اند و خواننده را به روزنه‌های درون این شخصیت‌ها رهنمایی می‌کنند. داستان‌های چخوف نیز به شدت روانکاوانه‌اند. او به عمق ذهن افراد داخل می‌شود و شخصیت‌هایشان را بازتاب می‌دهد. داستان‌های (متشکرم)، (آنیوتا)، (بانو با سگ ملوس)، (انگور فرنگی)، (دشمن) و (هزار و یک هوس)  نمونه‌های خوبی برای نمود روان شخصیت‌های داستانی چخوف‌اند. پایان شگفتی انگیز  شماری از داستان‌های نویسا نیز با سبک نوشتاری چخوف همسانی‌هایی دارد.

افزون بر همسانی فضاهای داستانی و ساختاری، شماری از داستان‌های هر دو نویسنده به نحوی شگفتی انگیزی به هم مشابه‌اند؛ طور مثال داستان "غم‌های یک قلب کوچک" نویسا با "وانکا"ی چخوف خیلی شبیه  است. احتمالاً هزاران داستان در مورد پسرهای کوچک فقیر و یتیم و کارگر نبشته شده‌اند، اما مشابهت‌های این دو بی شمار اند.

داستان دیگری که فضای مشابه داستانی و شخصیت همسان با داستان کوتاه  (اندوه) از چخوف دارد، داستان (صبح به خیر درد) نویسا است. این دو داستان از آن جهت با هم مشابه نیستند که در آنها پیرمردان گادی ران با اسپ های خود شخصیت‌های اصلی‌اند؛ بن مایه قصه در این دو داستان متفاوت است، اما فضای مشابه، وضعیت‌های همسان و مانیفست نیستی و تلخکامی اند که این دو را همسان می‌سازند. ویژگی‌های روانی هر دو شخصیت، با هم مشابه‌اند. یوآن پوتاپوف و صوفی رشید دو پیرمرد ناامید و پر از عسرت و حسرت فرزند گم کرده که تشنه مصاحبت و مهربانی‌اند و دو اسپ لاغر و مردنی با گادی های  شکسته و فرسوده و جمعیت بی تفاوت به اندوه این دو در پیرامون  به گونه شگفتی‌انگیزی این دو داستان را مشابه می‌سازد.

گرچه نمی‌توان نویسا را یکسره نویسنده  زنانه نویس دانست، اما زن و دغدغه‌های زندگی و موقعیت اجتماعی زنان، درون مایه بیشتر داستان‌های  نویسا را شکل می‌دهند.  بازتاب زندگی زنان به عنوان سوژه‌های اصلی در آفریده‌های چخوف با این که بسامد بلند ندارد، اما زنان در متن داستان‌های او نیز خیلی طبیعی حضور دارند و به دقت روانکاوی گردیده‌اند.

داستان‌های هر دو نویسنده با وجود سادگی ساختاری، ساده نگری به پیرامون نیست. با این هم در خوانش این داستان‌ها  به رهیافت هرمنوتیک  نیازی نیست و متن به سادگی همه چیز را بازتاب می‌دهد و در نتیجه بحث فرامتن به میان نمی‌آید. البته داستان‌های چون (سرخ و سپید) یا  (تصورات شب‌های بلند) نویسا افزون بر متن، خواننده را به فرامتنی دعوت می‌کنند که تأویل‌های گوناگونی را بر می‌تابند. همچنان داستان (تصورات شب‌های بلند)، با آشنایی زدایی نمود یافته است که امکان تأویل را میسر می‌گرداند.

ولی نویسا خلاف چخوف، به زبان و نثر داستانی   کمتر توجه کرده است؛  با این که بی توجهی او به زبان و شیوه پردازش متن که در نخستین گزینه داستان‌های کوتاه او فراوان وجود داشته‌اند، در داستان‌های سالهای پسین او به شدت کاهش یافته است. با وجود حضور نثر غیر داستانی در شماری از داستان‌ها، می‌توان گفت که نویسا به زبان روان و داستانیی ویژه خودش دست یافته است؛ یعنی وقتی داستانی از او  می‌خوانی که نامی را در پیشانی  ندارد به آسانی می‌توانی حدس بزنی که نویسش نویسا است.

در تمام داستان‌های خالد نویسا بدون استثنا تشبیهات، کنایه‌ها و جمله‌های معترضه یی وجود دارند که گویا وظیفه تشبیه را انجام می‌دهند. گاهی آنها  در رسانش مفهوم یاری می‌کنند، گاهی  جالب و طنزی‌اند؛ ولی  گاهی تشبیهات هیچ وجه شبهه یی ندارند و به همین دلیل خواننده را  تنها به خنده می‌اندازند  و نه چیزی بیشتر. این تشبیهات در  بیشتر موارد به نثر داستانی او صدمه می‌زنند و خواننده هر گاهی که با این تشبیهات مواجه می‌شود، خالد نویسا را می‌بیند که حضور خود را بدون موجب در متن نشان می‌دهد. این شیوه نبشار در تمام داستان‌های نویسا حضور دارد؛ گویی او نمی‌تواند خود را از متن داستان کنار بکشد:

"از گپ‌های حاجی بابا دانستم که فیل مرغش را به همان اندازه دوست دارد که یک خرس به عسل عشق می‌ورزد." (ص ۱۱ -۲)؛

"او مثل این که به حشرات روی یک تکه دیوار کثیف بنگرد، به همه نظر انداخت." ص ۱۹-۲؛

"اما همین طور که تعیین مرز پیشانی و فرق سر یک کله تاس مشکل است، فهمیدن گپ‌های او نیز دشوار بود." ص ۱۹ -۲؛

"درست مثل دروازه بانی که می‌رود تا توپ وارده را از بیخ جال بیاورد." ص ۲۲ -۲؛

"... اما دقایقی بعد صدای زنی به تیزی صدای یک مرغ زیر کارد رفته به گوشش خورد." ص ۳۸ -۲؛

"زنی که به ماتکه خشت می‌مانست ایستاد." ص۴۰ -۲؛

"نبی از پشت پنجره غلتی زد و به پهلو طرف پدرش لول خورد و بعد رو به دل افتاد؛ درست مثل یک سنگ پشت." ص ۴۳ -۲؛

"کبوتر با گیچی شخصی که عینکی با نمره عوضی به چشم زده باشد، ناشیانه پیش رفت..." ص ۵۹-۲؛

"... و نه به یاد می‌آورد که چرا یک باره آدمی که گردنش شبیه به گردن خر بود، از موتر لوکسی پایین شد..." ص ۵۹ -۲؛

" باز خشمگین هفت بار بر فراز درخت غوطه زد و بالاخره مثل این که دچار اشتباه باصره شده باشد، از آن جا دور شد." ص ۶۵ -۲؛

" شاید احساس کبوتر صلح به اندازه احساس یک سرباز جدید در روزهای اول وردودش به نظام بود؛" ص ۷۰ -۲؛

" آن دو دهقان که صبح تازه ماه سنبله را آغاز کرده بودند، با دیدن تانک‌ها و ماشین‌های محاربوی یک باره به پرنده‌گانی مانند شدند که بی خبر سنگ خورده باشند." ص ۷۷ -۲

نویسا، در مواردی با تشریحات اضافی به ساختار داستان آسیب می‌رساند.  به گونه مثال داستان زیبا و دلپذیری چون (نامرد) را که ساختار محکم و ارگانیکی دارد، با جمله کوتاه توضیحی که در فرجامین سطر داستان می‌آورد، از ریخت می‌اندازد. خواننده از خوانش جمله "امرالله دیگر نامرد شده بود" بیزار می‌گردد،  پس از رسانش چندباره پیام در متن، این تلنگر مضاعفیست به خواننده که: اگر نمی‌دانی، بدان که چنین شد.

داستان‌های (نامرد) و (کاریز) که از آخرین کارهای نویسا اند، نشان می‌دهند که او همچنان حرکت به پیش رونده دارد.

* منیژه باختری، سفیر افغانستان در کشورهای اسکاندیناوی بود. منیژه باختری قبل از پذیرفتن این مسوولیت به عنوان استاد دانشکده ژورنالیزم در دانشگاه کابل و کارمند وزارت خارجه افغانستان کار می‌کرد. از وی تعدادی مقاله  و داستان  در نشریه‌های افغانستان به چاپ رسیده‌اند. محور تمام نوشته‌هایش زن است. منیژه باختری که خود در یکی از خانواده‌های فرهنگی افغانستان تولد شده و با مرد روشنفگری هم ازدواج کرده است، آن تجارب و نا به سامانی‌های زندگی زن‌های حاشیه نشین افغان را تجربه نکرده است، باوجود آن هم از زندگی و مشکل زن می‌نویسد.