شاعر سرکش ایران در ایتالیا

Nahid Norozi, Il cavallo selvaggio dell'ira. Introduzione all'opera di Ahmad Shamlu, poeta ribelle del '900 persiano, prefazione di Maurizio Silvio Pistoso, Centro Essad Bey- CreateSpace IPP, Charleston 2017

در ماه نوامبر ۲۰۱۷تألیفی بر اشعار احمد شاملو به زبان ایتالیایی به قلم دکتر ناهید نوروزی منتشر شده است با عنوان «اسب وحشی خشم. پیش درآمدی بر آثاراحمد شاملو، شاعر سرکش قرن بیستم ایران»، با مقدمه‌ای از پروفسور مائوریتسیو سیلویو پیستوزو. این کتاب ۳۳۱صفحه‌ای در مجموعه «خرابات. حلقه‌ی ادبیات شرقی»،  به مدیریت مائوریتسیو پیستوزو، در انتشارات انجمن فرهنگی «کانون اِسد بِی» منتشرشده است.

عنوان این کتاب برداشت از شعر قطع نامه(۱۳۲۹)  است که در آن شاعر خود را در تصویری استعاری «سم ضربه‌ی پر غرور اسب وحشی خشم» می‌داند، تصویری که نمایاننده‌ی شخصیت ناآرام و سرکش شاملو چه در مانیفست هنری‌اش، چه در موضع گیری‌های  اجتماعی ـ سیاسی (آشکارا یا تلویحی) و چه در برخورد با سنت‌ها در هر شکل و مرامش اعم از موسیقی سنتی ایرانی، شعر کلاسیک فارسی، سنت‌های مذهبی و غیره است. ولی مؤلف در جای جای کتابش نشان داده است که این پشت پا زدن به سنت‌های متفاوت در شاملو هیچ‌گاه مطلق نبوده و حتی در اعتقاد مصممش بر شعر متعهد وفاداری کامل نداشته و می‌بینیم به ندرت و تصادفی پیش نمی‌آید که شعرهایش مصداق «هنر برای هنر» را داشته باشد.

کتاب با مقدمه‌ای از استاد دانشگاه بولونیا مائوریتسیو سیلویو پیستوزو آغاز می‌شود. در این بخش استاد پیستوزو ابتدا معرفی‌ای کلی از کتاب ارائه می‌دهد و مؤلف این کتاب را که به گفته استاد با متد علمی و با توانایی تحلیلی دست به اولین کتاب تألیفی به زبان ایتالیایی در مورد این شاعر مهم معاصر ایران زده، تحسین می‌کند. وی سپس با نگاهی کلی و  فشرده با مروری  بر فضای هنری و تاریخی معاصر ایران ذهن خواننده‌ی ایتالیایی را برای خواندن این کتاب آماده می‌کند. این استاد ایتالیایی با زبانی خاص و گیرا، اشاره‌هایی طنزآمیز بر فضای آکادمیک ایتالیا و برخی محافل فرهنگی دارد و با نمایاندن اهمیت احمد شاملو اذعان دارد که وقتش رسیده است که ایران هم با این‌همه فعالیت‌های ادبی به جایزه‌ی نوبل دست یابد، چراکه نویسندگان و شاعرانش از دیگر برندگان جوایز نوبل چیزی کم ندارند.

ناهید نوروزی کتابش را با مقدمه‌ای بر تاریخ معاصر آغاز می‌کند با اشاره به عوامل گوناگونی که به شکل‌گیری تجدد فرهنگی و فاصله گیری از شاخصه‌های کلاسیک ادبیات فارسی کمک کرده‌اند، و به طور گذرا به جریانات فکری و هنری، و به نویسندگان و شاعرانی که در برخی دگرگونی‌ها نقش داشته‌اند می‌پردازد. در این مرور تاریخی پیرامون نوگرایی نیما یوشیج که بر دیدگاه شعری شاملو تأثیر بسزایی داشته بحث کوتاهی شده است و شاملو به عنوان ادامه دهنده‌ی راه نیما (که بنیان‌گذار اصلی ولی نه منحصر به فرد شعر نوی فارسی است)، معرفی می‌شود. البته شاملو بعد از دوره‌ای که پا بر جاپای نیما می‌گذاشته، کم کم شکل و زبان و پوئتیک خاص خودش را دنبال می‌کند و خود انقلابی دیگر در انقلابی که با شعر نیمایی جریان داشته می‌آفریند که ویژه‌ی اوست و به شعر شاملویی معروف است. در این راستا مؤلف با اتکا به منابع متعدد و تألیفاتی که در زمینه‌ی سروده‌های شاملو در ایران انجام شده است، از شعر سپید و تاریخچه‌اش می‌نویسد و برخی تأثیرپذیری‌ها از نویسندگان و شاعران اروپایی را بر می‌شمرد.

بخش دوم کتاب به شرح حال احمد شاملو و حوادث مهم زندگی‌اش اختصاص دارد و جایگاه او در بافت تاریخی و هنری دوره‌ی معاصر به طور چکیده نشان داده شده است. کوتاه بودن این بخش بیوگرافیک را سال‌شمار مفصل موجود در قسمت پایانی کتاب جبران کرده است. 

بخش سوم بر پوئتیک (Poétique) احمد شاملو متمرکز است و در آن سخنان شاعر درباره‌ی گفتمان شاخص شعر، نظریه و فن شعر، و نیز محتوا و هدف شعر که در گفتگوها و برخی مجلات بازتاب یافته است، درج شده و پیرامون آن، با آوردن نمونه‌هایی از سروده‌های شاملو که منعکس کننده‌ی  نگرش متعهدانه‌ی وی نسبت به شعرند، بحث و بررسی شده است.

نویسنده در این بخش، «عشق»  و «مرگ» را نه تنها از موضوع‌های اصلی و همه جا گستراشعار شاملو می‌داند بلکه این دو مقوله به گفته‌ی وی، پوئتیک شاعر را به صورت غلیظی رقم زده‌اند. عشق از دیدگاه شاملو می‌تواند آرمان، زن، روح زنانه، طبیعت ـ مادر و... باشد، و مرگ هم می‌تواند علاوه بر مرگ استعاری همان شهادت، ترس از مرگ و جذابیت مجهول و... هم باشد، و چه بسا عشق و مرگ با هم در گوشه و کنار سروده‌ها عجین شده‌اند، عشقی که «خواهر مرگ است»؛ و مصداقش به عنوان نمونه شعر بلند رکساناست.

بخش چهارم این کتاب در زمینه‌ی سبک شعری شاملوست و در آن مؤلف به وجوه تئوریک شیوه‌ی نگارش شاعر پرداخته است و نمونه‌هایی چند از شگردهای اصیل در بدیع و نوآوری‌ها در دینامیزم تصاویر نوین وپویا که به گونه‌ی جنبه‌های تجربه گرایی نمودار شده‌اند را شرح داده است. در این بخش شاخصه‌ی آمیختگی زبانی مثل آمیزش زبان فولکلوریک با زبان عالی شعر و یا طنز با لحن حماسی نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است  و مؤلف افزوده است که این آمیزش بین انواع ادبی هم صورت می‌پذیرد و می‌بینیم کهمثلاً مرثیه و یا شعر غنایی و یا حتی درام با حماسه ممزوج می‌گردد.

در فصل پنجم نویسنده با درج نمونه‌هایی چند سمبل و اسطوره را در شعر شاملو تفصیل کرده است با مد نظر داشتن اینکه سمبل‌ها و اسطوره‌های شاعر معمولاً کلیشه‌ای و سنتی نیستند و اگر هم باشند، مثلاً در مورد آدموحوا  یا هابیل و قابیل و مریم مقدس، با افکار شاملو فرم ویژه‌ای گرفته و گویی دوباره با پیامی دیگرگونه از نو زاده شده‌اند. یعنی احمد شاملو خود دست به آفرینش سمبل و اسطوره زده است و مثلاً با همراه و همراستا کردن اسطوره‌ی تاریخی ابراهیم، اسفندیار و یا آشیل، با ترفند آنالوژی از شهیدی معاصر اسطوره‌ای امروزین ساخته است.

بخش بعدی در ارتباط نزدیک با فصل پیشین است ولی نویسنده از آنجا که چهره‌ی حضرت عیسی مسیح در اشعار شاملو به کرات و اصرار نمایان می‌شود خواسته است، چگونگی و چرایی آن را با تجزیه و تحلیل مفصل بگشاید و در این موشکافی افکار ویژه‌ی شاملو را که با در نظر گرفتن عوامل گوناگونی که منتقدان ایرانی هم  برشمردنشان، بنمایاند و نشان دهد که شاعر تا چه اندازه‌ای در چهره‌ی نمادین مسیح می‌توانسته است تحت تأثیر نیچه و گراهام گرین و نیکوس کازانتزاکیس و غیره نیز قرار گرفته باشد.

فصل آخر که بخش پرحجم‌تر کتاب است به هیجده مجموعه اشعار احمد شاملو اختصاص دارد. برای هر مجموعه نویسنده با پیش درآمدی توضیحات لازمه را آورده است و برخی جنبه‌های منحصر به فرد سروده‌ها را چه از جهت سبکی و زبانی چه از جهت معنایی و عاطفی و افکاری، با آوردن نمونه‌هایی به حیطه‌ی تحلیل و شرح برده است و دگردیسی‌ها و گاه روند تکاملی اشعار را از دیدگاه تاریخی با در نظر گرفتن جنبش‌های هنری معاصر بر شمرده است و با مثال‌هایی پیرامون وفادار بودن شاعر به شعر متعهد و آرمانی بحث‌هایی انجام داده است. طبیعتاً تحلیل هر شعر اصیل و پر معنا پرداختن به جنبه‌هایی جزیی تر و تأمل ظرافت‌های هنری را می‌طلبد و به کنکاشی ژرفتر کشیده می‌شود؛ کاری که مؤلف در به تحقق رساندنش تلاش داشته است. در این بخش موضوع‌هایی همچون عشق و مرگ،  بی نوایی و مظلومیت انسان، بی‌عدالتی و فقر اجتماعی، تراژدی سرنوشت انسان و ... از زاویه‌ی  لائیکی و اگزیستنسیالیسمی و به ندرت فلسفی به شکلی پررنگ تردیده می‌شوند و مؤلف آن‌ها را به تعمق کشانده است.

مؤلف همچنین علاوه بر آوردن شعرهای متعددی از شاملو حین تجزیه و تحلیل موضوع‌ها و چگونگی سبکی، هر مجموعه را با گلچینی از اشعار موفق‌تر و شاخص‌تر شاملو به پایان برده است و هر از گاهی در آن‌ها شباهت‌هایی با برخی نویسندگان و شاعران غرب یافته است.

در این کتاب تقریبا نود شعر شاملو برگردان شده‌اند که بیشتر آن‌ها ترجمه مؤلف آن است و بقیه برداشته از برگردان‌های مترجمین دیگر (که اسمشان در پاورقی‌ها آمده است) است که در مجلات مختلف پیشتر منتشر شده بودند.  

پیوست‌های این کتاب را سال شمار حوادث مهم زندگی احمد شاملو و کتاب شناسی و منابع مفصل تشکیل داده‌اند.

ناهید نوروزی، پژوهشگر فوق دکترا در دانشگاه بولونیای ایتالیا و سردبیر مجله‌ی دوزبانه‌ی «دفترهای میخانه»، در شش سال اخیرعلاوه بر تألیف حاضر، چهار کتاب دیگر را نیز به چاپ رسانده و همچنین یک کتاب را هم در دست انتشار دارد، که به ترتیب زمانی ذیل‌اند: 

ـ نجم الدین کبری، «فواتح الجمال و فوائح الجلال»، برگردان از عربی به ایتالیایی به همراه مقدمه و حواشی، ۲۰۱۱

ـ سهراب سپهری، «تا گل هیچ»، برگردان از فارسی به ایتالیایی با مقدمه و حواشی، ۲۰۱۲، ۲۰۱۴

ـ ناهید نوروزی، «وام واژه‌های عربی ـ فارسی  در زبان اسپانیولی»، ۲۰۱۴

ـ خواجوی کرمانی، «همای و همایون»، برگردان از فارسی به ایتالیایی با مقدمه و حواشی، ۲۰۱۶

ـ ناهید نوروزی، «اسب وحشی خشم. پیش درآمدی بر آثاراحمد شاملو، شاعر سرکش قرن بیستم ایران»، ۲۰۱۷

ـ السهلجی، «کتاب النور. گفتار و کردار ابویزید بسطامی» برگردان از عربی به ایتالیایی با مقدمه و حواشی، در دست انتشار.