از تجربه‌ی نشر ژاپن چه می‌توان آموخت؟

ایرانشهر:

اشاره

نشر ژاپن از هویّتی بهره‌مند است که از تأثیر هویّت فرهنگی آن سرزمین برکنار نیست. اگر ویژگی‌های سیاسی ـ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و تاریخی سرزمینی را از نظر دور بداریم که تمدنی کهن سال و تاریخی پرماجرا و پرآفت و خیز دارد، نمی‌توان موضوعی را که در این جا در دست بررسی داریم درست شناخت. از کشوری با حوزه‌ی زبانی محدود، که سده‌های بسیار در انزوای جغرافیایی و تاریخی به سر برده، هولناک‌ترین فاجعه‌ی حاصل از جنگ و ویرانی تاریخبشر را از سر گذرانده، به خاک سیاه نشسته و از همان خاک برخاسته، همه چیز خود را بازسازی و نوسازی کرده، و در میان آن‌ها نشراش را هم به یکی از پویاترین نشرهای جهان تبدیل کرده است، چه درس‌هایی می‌توان آموخت؟

 

پیشینه‌ی کوتاه تاریخی

مجموعه‌ی جزایر ژاپن از جزیره‌هایی پرشمار، کوهستانی و کم وسعت تشکیل یافته که بنا به نظر زمین‌شناسان حدود سیصد هزار سال پیش از قاره‌ی آسیا جدا شده و دریایی میان آن آن هاو قاره‌ی آسیا قرار گرفته است. ساکنان آن مجموعه‌ی جزایر فقط در چند جزیره‌ی اصلی متمرکز شده‌اند. از حدود سیزده هزار سال پیش، در عصر میان سنگی، فرهنگی در آن جا شکل گرفت که تا چند هزار سال تداوم داشت. نخستین و کهن‌ترین اشاره‌ی تاریخی به ژاپن در منبعی چینی دیده شده است که تاریخ آن ۵۷ م است، تفریباً همزمان با ایام حکومت بلاش یکم، شاه پارتی، در ایران. چینیان در اسناد دیوانی قدیمی از آن سرزمین به عنوان خراج گزار خود یاد کرده‌اند. با گذشت زمان حکومتی متمرکز در آن جا شکل گرفت، به تدریج قدرت مند شد و سامانه‌ای برای اداره‌ی کشور ایجاد کرد. آیین بودا از راه چین و به روایت چینی به ژاپن راه یافت، نخستین عنصرهای فرهنگی خارجی و متعلق به قاره‌ی آسیا را به درون آن راه داد و موجی فرهنگی در آن جزایر دورافتاده به راه انداخت که بر مسیر رویدادهای بعدی آن سرزمین تأثیر گذاشت. در سده‌ی ۷ م اصلاحاتی در جامعه به عمل آمد، آیین کنفوسیوسی با موج دوم فرهنگی به ژاپن وارد شد و تاثیرهای عمیقی برجای نهاد. عمق این تاثیرها به اندازه‌ای است که به برآورد عده‌ای از تاریخ نگاران فرهنگی، تا سده‌ی ۱۹ م تداوم یافته است.

 یکی از بخت‌های نیک ژاپن این بود که به گونه‌ای معجزآسا از یورش مغولان در امان ماند. لشکریان مغول با تجهیزاتی فراوان به آن کشور یورش بردند، اما دفاعی دلیرانه و مبتکرانه اجازه نداد پای آن لشکر ویرانکار به ژاپن باز شود. این سرزمین به مدت چند سده در انزوایی تاریخی و به دور از رویدادهای جهان به سر برد تا سرانجام در سده‌ی ۱۶ م که یک کشتی سرگردان پرتغالی بر حسب اتفاق به یکی از بندرهای ژاپن نزدیک شد. این کشتی راه گم کرده موجبات برقراری نخستین تماس ژاپن با دنیای غرب را فراهم آورد؛ البته این تماس در عین حال، با تحولاتی همزمان شد که در خود ژاپن آغاز شده بود. از سده‌ی ۱۷ م به بعد بر شمار تماس‌ها افزوده شد. رویدادهای پیشرفت خواه ژاپن در سده‌های هجده و نوزده م وسعت گرفت و اصلاحات دامنه دار و عمیق از نیمه‌ی دوم سده‌ی نوزده م در آن کشور، ژاپن را از کشوری منزوی و حاشیه نشین به یکی از بازی گران نقش آفرین در صحنه‌ی جهانی تبدیل کرد.

 

پیشینه‌ی نشر در ژاپن

نشر ژاپن از سده‌ی هفده م به بعد. پیشینه‌ی فنّ چاپ در ژاپن کهن سال است و همین طور انتشار محدود برخی آثار مذهبی و حکومتی. کهن‌ترین اثر چاپی شناخته شده‌ی ژاپنی متعلق به حدود هفتصد و شصت ـ هفتصد و هفتاد م/ صد و چهل و دو ـ صد و پنجاه و سه ق است. بنا به برآوردهای کتاب شناسان و سندپژوهان، میلیون‌ها برگ کاغذی، حاوی مطالب بودایی با استفاده از شیوه‌ی انتقال نقش از صفحه‌های مسی و چوبی به کاغذ، تکثیر شده است. چندین اثر مذهبی در سده‌ی یازده م، تقریباً چهار قرن پیش از ابداع چاپ گوتنبرگی، به همان شیوه‌ی ژاپنی تکثیر شده و نسخه‌هایی از آن‌ها موجود است. متن‌ها و منبع‌های بودایی زیر نظر راهبان در معبدهای شینتو تکثیر می‌شد، و مطالب همسو با نظر حکومت در دربار سلطنتی یا در دیوانخانه های امیران محلی به چاپ می‌رسید. آثار کنفوسیوسی و شعرهای چینی هم در ژاپن چاپ می‌شد که قشر خاص ممتازی خوانندگان آن‌ها بودند. این آثار در اختیار جامعه و همه کس قرار نمی‌گرفت. به رغم این فنّ آوری بومی چاپ و تکثیر، تا چند سده‌ی بعد استنساخ با دست ادامه داشت.

 کره‌ای‌ها، همسایه‌ی ژاپنی‌ها، از پیشتازان فنّ آوری چاپ و تکثیر، و در این راه با تجربه و نوآور بودند. با این حال، در نیمه‌ی دوم سده‌ی شانزده م بود کهشیوه‌ی چاپ حروفی از کره به ژاپن راه یافت. در هزار و پانصد و نود م / نهصد و نود و هشت ق، مقارن با نخستین سال‌های حکومت شاه عباس صفوی در ایران، شماری از یسوعیان پرتغالی که در ژاپن به تبلیغات مذهبی می‌پرداختند، یک دستگاه چاپ و مقادیری حروف فلزی از پرتغال به ژاپن بردند و تکثیر متن‌های دینی و غیر دینی را در شهر ناگاساکی آغاز کردند، اما این فنّ آوری به همان شهر محدود ماند و از آن جا به شهرهای دیگر سرایت نکرد. در واقع ویژگی‌های خط ژاپنی عامل مقاومت در برابر فنون جدید حروف چینی بود. همین مقاومت موجب شده بود که از کلیشه‌های چوبی استفاده، و نقش حروف را از صفحه‌ی چوبی به کاغذ منتقل کنند. مطالب را روی آن صفحه‌ها حک می‌کردند و پس از آغشتن آن‌ها به مرکب یا جوهرهای رنگی، به کاغذ انتقال می‌دادند.

 کاغذ در ژاپن، چه از حیث ماده‌ی اصلی و جنس آن، و چه از حیث رنگ و ضخامت و ساخت، متنوع بود. ژاپنی‌ها فنّ تولید کاغذ از الیاف چند گیاه مختلف را از چینی‌ها آموخته و از دیرباز در این شاخه‌ی تولید چیره دست، و حتی مبتکر، شده بودند. در تولید مرکب و رنگ از مواد گوناگون هم تبحّر داشتند. به همین سبب کتاب‌هایی که روی کاغذهای به راستی اعلا با مرکب و رنگ می‌نوشتند، از نفاست هنری ممتازی برخوردار بود. از دوره‌ی میجی ـ در ادامه به آن دوره اشاره خواهد شد ـ که تولید صنعتی مصالح چاپ هم در خود ژاپن آغاز شد، صنعت گران ژاپنی بنا به سنت دیرینه و سلیقه‌های خاصی که در تولید کاغذ و مرکب و جوهر داشتند، از فنّ آوری های وارداتی از غرب عیناً پیروی نکردند. اکنون هم این کشور در تولید مواد و مصالح چاپ صاحب سبک است و بعضی از محصولاتی که با ملاحظات هنری و برای انتشار منابعی خاص تولید می‌کند، از ممتازترین نوع خود در دنیای صنعتی به شمار می‌رود.

 پس از آن که چاپ به شیوه‌ی حروفی و با دستگاه چاپ در ژاپن آغاز شد، چاپ کلیشه‌ای چوبی در کنار چاپ حروفی تداوم داشت، زیرا سنّت فرهنگی و ویژگی‌های خط ژاپنی، پشتیبان و عامل اصلی آن تداوم بود. نخستین موسسه‌ی انتشار کتاب حدود سال‌های آغازین سده‌ی هفده م در شهر کیوتو تأسیس شد. این موسسه در کنار فعالیت انتشاراتی، کتابفروشی هم می‌کرد. طّی مدتی حدود سی سال بر شمار ناشران و کتابفروشان به سرعت افزوده شد، تا جایی که در دهه‌ی هزار و ششصد و شصت م، نشر ژاپن نه تنها در کیوتو به صنعتی جا افتاده تبدیل شده بود، که از آن جا به شهر اُساکا هم راه یافت. شمار ناشران ـ کتابفروشان طیّ مدتی حدود بیست سال دو برابر شد و تا پایان سده‌ی هفده م آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف به ژاپنی انتشار یافت. تحوّلات نشر ژاپن از سده‌ی هجده م به بعد سرعت و وسعت گرفت که به آن هم در ادامه اشاره خواهد شد.

 مدتی پس از نیمه‌ی دوم سده‌ی هفده م شماری کتابفروشی در نواحی مختلف دایر شدند و کتابفروشان دوره گرد هم کتاب‌های منتشر شده را سواره و پیاده به نقاط مختلف کشور می‌بردند و می فروختند. کتابخانه‌هایی هم به راه افتاد که در ازای مبلغ کمی کتاب امانت می‌دادند، و این‌ها هم به سهم خود در ترویج کتاب و کتاب خوانی بسیار مؤثر بودند. عده‌ای علاقه مند و با انگیزه که بضاعت خرید نداشتند، از روی کتاب‌های امانتی استنساخ می‌کردند. نسخه‌های بسیاری از این کتاب‌های نسخه برداری شده، به ویژه در میان کتاب خوانان کم درآمد، دست به دست می‌گشت. اشاعه‌ی اندیشه از این طریق در میان مردمی که توان مالی خریدن کتاب نداشتند، از ویژگی‌های ژاپن دوره‌ی پیشاصنعتیبه شمار می‌آید، ژاپنی که داشت از جامعه‌ای کشاورزی، سنتی، بسته و منزوی به سمت جامعه‌ای مدرن حرکت می‌کرد.

هسته‌ی نخستین صنف نشر در ژاپن از سده‌ی هفده م در شهر فرهنگی کیوتو شکل گرفت. ناشران در آغاز کار، کتابفروشی و پخش و خرده فروشی هم می‌کردند. بعدها که روزنامه در ژاپن منتشر شد، شبکه‌ی پخش روزنامه هم در سراسر کشور ایجاد شد و گسترش یافت. پس از آن، روند صنعتی شدن و گسترش شبکه‌ی راه آهن بر سامانه‌ی پخش، تبلیغ و فروش تأثیر گذاشت. بر اثر این عامل‌های توسعه بود که نشر به تدریج از کتابفروشی و خرده فروشی جدا و تخصّصیشد، و در مسیر رشد خود قرار گرفت.

 

نشر در دوره‌های اِدو و میجی

دو دوره‌ی مهم تاریخی در تحولات چاپ و نشر ژاپن بسیار تأثیر گذار بود، زیرا خطوط اصلی شاکله‌ی ژاپن امروز در انتقال از عصر سنّتی به عصر مدرن، در آن دو دوره شکل گرفت. اِدو، نام سابق شهر توکیو، شهر رقیب کیوتوست. بعدها در دوره‌ی میجی نام آن شهر را از ادو به توکیو تغییر دادند. نام ادو به دوره‌ای از تاریخ ژاپن، به نام «دوره‌ی تاریخی ادو»، اطلاق شده است که از اوایل سده‌ی هفده م، به طور دقیق‌تر از هزار و ششصد و سه م، آغاز شد و تا هزار و هشتصد و شصت و هشت م، جمعاً شصت و پنج سال، ادامه داشت. ژاپن در این دوره تحوّلاتی را از سر گذراند، از جمله این که ساختار اجتماعی آن تغییر کرد، پس از سال‌ها آشوب، ناآرامی، برخوردهای امیران محلی، دوره‌ای از ثبات و امنیت برقرار شد، در سامانه‌ی آموزشی تغییراتی رخ داد، زمینه برای حرکت به سمت صنعتی شدن فراهم آمد، و در جنبه‌های دیگری از جامعه هم تغییراتی روی داد. این‌ها هر کدام به سهم خود بر بخش‌های دیگر جامعه هم تاثیرگذار بود.

 کیوتو و اُساکا شهرهایی بودند که فعالیت‌های انتشاراتی در آن‌ها تمرکز یافته بود، اما در عصر ادو، شهر ادو به کانون اصلی نشر ژاپن تبدیل شد؛ البته آن دو شهر دیگر هم به عنوان شهرهای فعال در این زمینه به کار خود ادامه می‌دادند. بنا به برآوردها، در دوره‌ی ادو بیش از سه هزار و پانصد موسسه‌ی انتشاراتی و کتابفروشی در سراسر ژاپن احداث شدند که رقم بی سابقه و بسیار چشمگیری به شمار می‌آید. نخستین فهرست کتاب‌های ژاپنی و چینی موجود در بازار تدوین و منتشر شد. این فهرست، مشخصات دو هزار و ششصد عنوان کتاب را در بر دارد. فهرست‌های بعدی به خوبی نشان می‌دهد که بر شمار کتاب‌های انتشار یافته و موجود در بازار به سرعت افزوده شده است. از فهرستی که دو سه دهه‌ی بعد انتشار یافته، پیداست که شمار کتاب‌های منتشر شده چند برابر شده است.

 از ویژگی‌های دیگر دوره‌ی ادو افزایش شمار باسوادان و آهنگ سواد آموزی بود. بنا به برآوردها، ۸۰ درصد مردان و ۵۰ درصد زنان در دوره‌ی ادو سواد خواندن و نوشتن آموختند که در مقایسه با ارقام مربوط به کشورهای دیگر در سده‌ی ۱۸ م، نسبت درخور توجهی است و از اراده‌ای به تغییر و تحول نشان دارد.

 نشر ژاپن از سده‌ی ۱۸ م به بعد بر گردونه‌ی رشد فزایندهقرار گرفت، و در نتیجه در صف فعال‌ترین نشرهای جهان جایی برای خود گشود. انواع نشریات چاپی، از کتاب گرفته تا مجله، روزنامه و جزوه، خوانندگان و خریداران بسیاری یافت. همین استقبال از خواندن به بنیه‌ی مالی و رشد اقتصاد نشر کمک کرد. ویژگی نشر ژاپن در آن دوره، و تفاوت آن با نشر بسیاری از کشورها، این بود که بخشی از عموم مردم هسته‌ی اصلی خوانندگان و خریداران کتاب را تشکیل می‌دادند، و ناشران هم با انگیزه‌های اقتصادی به سمت انتشار کتاب‌هایی می‌رفتند که این مخاطبان می‌پسندیدند. حمایت‌ها، یا نظارت‌های دولتی، یا وجود قشری از نخبگان جامعه، که در نشر بسیاری از کشورها دیده می‌شود، محرّک اصلی نشر ژاپن نبود. به همین علت این نشر با رشدی تدریجی، در عین حال همراه با نوسان، و نیز همسو با ذائقه و گرایش‌های خوانندگان، و نیز ناظر به گرایش‌های فرهنگی، به گونه‌ای طبیعی و سازگار با جامعه و مخاطبان خود شکل گرفت. البته ناشران دولتی، یا برخوردار از حمایت‌ها و یارانه‌های دولتی و حکومت‌های محلی هم بودند، اما حمایت دولتی وجه غالب نشر ژاپن نبود. کتابفروشان دوره گرد هم بر رونق نشر تأثیر داشتند. آن‌ها به سراسر کشور، و به دور دست‌ترین نقاط کتاب می‌بردند. سرعت چرخش و گردش کتاب را در جامعه از جمله‌ی عامل‌های رشد فرهنگی و شکل گرفتن و تثبیت فرهنگ ملّی ژاپن قلمداد کرده‌اند.

 ادو، در نیمه‌ی دوم سده‌ی ۱۸ م، بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر ژاپن شده بود و جمعیت آن را در آن دوره بیش از یک میلیون تن برآورد کرده‌اند؛ در واقع ادو از بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهرهای جهان در روزگار خود بود. به عکس کیوتو، که شهری پای بند به سنّت‌های فرهنگی ژاپنی باقی مانده بود، ادو ظرفیت‌های نوآوری و پذیرش جنبه‌های مدرن تمدّنی داشت. در عصر ادو، بر اثر امنیت و رونقی در اقتصاد، شماری از مردم مال و مکنتی یافتند. فعالیت انتشاراتی آن عصر با جنبشی فرهنگی ـ هنری در ژاپن مقارن شد. افزون بر سنت دیرینه‌ی استفاده از فنّ ها و هنرهای گوناگون کتاب آرایی، شماری از بازرگانان کیوتویی به ظرفیت اقتصادی نشر پی بردند و به این ترتیب فعالیت نشر با اقدام بخش خصوصی و استفاده از فنّ ها و هنرهای ملّی بنیه گرفت. ناشرانی که به این نکته پی برده بودند، به انتشار شماری اثر مصوّر، باب ذوق همان قشر، دست زدند که به سهم خود فصل تازه‌ای در تاریخ نشر ژاپن گشود. کابوکی، گونه‌ای از نمایش تئاتری، که محبوب مردم بود، بر نشر تأثیر گذاشت. هنرمندان تصویرگر به عرصه‌ی کتاب آمدند و صحنه‌هایی از نمایش‌های کابوکی به صورت مصوّر رنگی انتشار یافت. گِنجی، یا افسانه‌ی گِنجی، قصه‌ای زیبا و پرکشش، که خانمی نویسنده و وابسته به دربار ژاپن حدود ۱۰۰۰ م نوشته بود، پس از رواج چاپ جدید بارها و بارها و به صورت مصوّر به چاپ رسید و به یکی از آثار شاخص محبوب کتاب خوان‌ها تبدیل شد. البته بازار الفیه شلفیه‌ی ژاپنی هم داغ شد، اما نه به طور رسمی و نه با نام و نشان ناشران آن‌ها. جدا از محتوای این گونه آثار، تاثیرهای هنری تصویرسازی در الفیه شلفیه ها مدّ نظر قرار گرفته است. در ضمن همین سنخ آثار ژاپنی اکنون برای جامعه شناسان، روان شناسان اجتماعی، تاریخ نگاران فرهنگی، تاریخ نگاران مسائل جنسی منابع با ارزش و کم نظیر مطالعه در باره‌ی جنبه‌هایی از آن دوره است.

 دوره‌ی ۴۴ ساله‌ی میجی (۱۸۶۸ ـ ۱۹۱۲ م) در عین حال که دوره‌ی ادو را تداوم و تحکیم بخشید، عصر صنعتی شدن، ایجاد زیرساخت‌ها، و نیز به سان سکوی پرتاپ ژاپن به مدار دیگری بود. همراه و هماهنگ شدن ژاپن با روند مدرنیّت و غربی شدن در این دوره، به فعالیت در زمینه‌ی انتشار روزنامه، مجله و کتاب وسعت بخشید. حدود نیم قرن طول کشید تا ژاپن مرتبه‌ی چاپ و نشر خود را به سطح فعالیت‌های دنیای غرب رساند، و در دهه‌ی ۲۰ سده‌ی بیستم توانست بیش از نوزده هزار عنوان کتاب منتشر کند که تا آن زمان رقمی بی سابقه در تاریخ نشر ژاپن بود.

 به رغم این پیشرفت‌ها، نشر ژاپن از آفت‌ها و آسیب‌های نشر، که در نقاط دیگر هم دیده می‌شود، مصون نماند. سرقت آثار و چاپ‌های غیر مجاز در ژاپن هم بود. در سال‌های واپسین سده‌ی 17 م و با حمایت حکومتی، صنف ناشران تشکیل شده بود. مدتی طول کشید تا ضوابطی برای فعالیت‌های این صنف تدوین یافت، از سده‌ی 18 م به بعد به اجرا گذاشته و به تدریج کامل‌تر و قانون مندتر شد. سانسور هم برقرار بود، اما آن را دولت و حکومت‌های محلی اعمال نمی‌کردند، بلکه به خود صنف ناشران واگذار شده بود. هیاتی از سوی صنف مجوز انتشار کتاب‌ها را صادر می‌کرد. این مجوزها پس از تأیید حکومتی مشمول مقررات حق نشر (کاپی رایت) قرار می‌گرفت. با این حال، حق نشردر مفهوم جدید آن در دوره‌ی میجی شکل گرفت و جا افتاد، به ویژه در باب آثاری که با کلیشه‌های چوبی تکثیر می‌شد و جنبه‌های تصویری داشت.

 

سده‌ی ۱۹ و ۲۰ م و تأثیر رویدادها

در سده‌ی ۱۹ م که ژاپن خود را از دام سیاست‌های انزواجویانه، محافظه کارانه و بی توجه به رویدادهای جهانی رها کرد، تحوّلات چشمگیر جوانه زد. مدتی پس از نیمه‌ی دوم آن سده مرزهای کشور را به روی دنیای خارج گشودند. در دوره‌ی میجی در منشوری حکومتی که در ۱۸۶۸ م صادر شد، از جمله آمده است: «دانش را در سراسر جهان باید جست»، و «رسوم بد گذشته را باید کنار گذاشت»، این به معنای تعامل با جهان و کنار نهادن قید و بندهایی بود که دست و بال ژاپن را برای پیشرفت می‌بست. چندین هیات عالی رتبه برای بررسی اوضاع به خارج از کشور گسیل شدند. در ۱۸۷۲ م، هیاتی بلند پایه به سفری مشاهداتی ـ مطالعاتی به گرد جهان رفتند. شمار بسیاری برای تحصیل به خارج عازم شدند و مشاوران و متخصّصانی را به ژاپن دعوت کردند تا انتقال دانش‌ها، فّن ها و مهارت‌ها را شتاب ببخشند. سیاست آموزشی و سامانه‌ی آموزش همگانی، نرخ باسوادی را به سرعت افزایش داد و به تحوّل در نشر کتاب و نشریات انجامید؛ به رغم آن که مقاومت از جانب جناح‌ها و گروه‌هایی در برابر این سیاست شدید بود. به هر تقدیر، سده‌ی ۱۹ م در شرایطی پایان یافت که ژاپن از انزوای تاریخی بیرون آمده و در مسیر تحوّل و پیشرفت گام نهاده بود.

 در سده‌ی ۲۰ م ژاپن عرصه‌ی رویدادهایی متناقض شد که مصیبت بارترین معضلات را هم از پی داشت. ثروت و فقر در کنار هم در حال رشد بود، قدرت متمرکز به گونه‌ای دست به دست می‌گشت که عده‌ای را به افلاک برمی کشید و عده‌ی دیگری را به قعر مغاک فرو می‌برد. جنگ سالاران که قدرت را به دست می‌گرفتند، سیاست‌های توسعه طلبانه را دنبال می‌کردند و کشور را به ورطه‌ی جنگ و تجاوز به سرزمین‌های همسایگان و برخورد با جهان می‌کشاندند. همین جنگ سالاران و صاحبان آزمند صنایع و ثروت بودند که ژاپن را در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۸ م) گرفتار جنگ کردند. پس از پایان یافتن جنگ، بحران اقتصادی و بیکاری دهه‌ی ۱۹۲۰ م با ناآرامی‌های اجتماعی همراه شد. ملی گرایی افراطی به سودای پاسخ گفتن به معضلات ژاپن، به اتخاذ سیاست‌های توسعه طلبانه‌ی تازه‌ای انجامید و ژاپن به جبهه‌ی متحد ایتالیای فاشیست و آلمان نازیست پیوست و در جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ ـ ۱۹۴۵ م) در کنار آن‌ها قرار گرفت. چشمان کژبین جنگ سالاران و توسعه طلبان زمانی به روی واقعیت باز شد که هولناک‌ترین فاجعه‌ی انسانی با بمباران هسته‌ای روی داد و زندگی مردمی بی گناه فدای سیاست‌های نابخردانه و بلندپروازی‌های مرگ آفرین جنگ طلبان کوته بین شد.

اما انفجار بمب‌های هسته‌ای در عین حال بمباران داوری، تصمیم گیری و اراده‌ی حاکم بر جامعه برای برخاستن از خاکستر، و احیای کشور از دست رفته هم بود. ژاپن پس از پایان یافتن جنگ به سیاست‌های بلند مدت و پایدارِ بازسازی، نوسازی، احیای ارزش‌های مردم سالارانه، حکومت قانون، آزادی‌های مدنی، و داد و ستد با جهان روی آورد. در مدت کوتاهی به جمع کشورهای پیشرفته و به سرعت در حال رشد پیوست. این ویژگی‌ها، در همه‌ی شئون آن کشور، از جمله در نشر، بازتاب داشت که به آن اشاره می‌شود.

 

ناشران، پخش گران، کتابفروشان

اکنون شمار ناشران ژاپنی بیش از ۳۵۰۰ است که دفتر اصلی بیش از ۷۵ درصد آن‌ها در کلان شهر توکیوست. شمار کارکنان حدود ۵۰ درصد ناشران کم‌تر از ۱۰ تن است و فقط یک درصد از ناشران ژاپنی بیش از ۱۰۰۰ تن عضو دارند. سهم ۳ ناشر بزرگ از بازار نشر، تقریباً از ۳۰ درصد کم‌تر است. شمار عنوان‌های منتشر شده در سال‌های اخیر، به حدود هشتاد هزار عنوان کتاب در سال رسیده است.

 بر اساس برآوردهای موسسه‌ی پژوهشی برای انتشارات^۱در ژاپن، سرجمع شمار کتابفروشی ها بیش از چهارده هزار، یعنی بیش از ۳ برابر سرجمع تعداد ناشران آن کشور استکه در مقایسه با رقم کشورهای دیگر، رقم بسیار بالایی است. نسبت میان رقم ناشران و کتابفروشان، هم درخور توجه، و هم نشانه‌ای از نسبت بهنجار است. شمار کتابفروشان ژاپن از کتابفروشان تک تک کشورهای اروپایی بیش‌تر است. دو ناشر بزرگ ژاپن: کُدانشا^۲، که از ۱۹۰۹ م سابقه‌ی فعالیت دارد و سهم موثری در فرهنگ و جنبه‌های نگرشی داشته است، به ناشر کمیّت، و ایوانامی شُتِن^۳، که از ۱۹۱۳ م فعالیت خود را آغاز کرده است، به ناشر کیفیّت معروف‌اند. این دورا در ضمن صحنه گردان اصلی نشر ژاپن لقب داده‌اند.

 سامانه‌ی پخش گری در ژاپن ویژگی‌هایی از آن خود دارد. پخش کتاب، که مرکز اصلی آن در توکیوست، در سراسر کشور از چندین مسیر انجام می‌گیرد، اما مهم‌ترین مسیر از راه سامانه‌ی یکجا و عمده خری است. بنا به برآوردها، حدود ۷۰ درصد کتاب‌ها و ۹۰ درصد مجله‌ها در سراسر ژاپن از راه این سامانه در سراسر کشور پخش می‌شود. کار نزدیک به ۴۰ شرکت بزرگ، خریدن کتاب‌های منتشر شده به طور یکجاست. سهم بزرگ‌ترین این شرکت‌ها از بازار کتاب نزدیک به ۸۰ درصد است و این میزان از درصد نقش تعیین کننده‌ی این شرکت‌ها را در صنعت نشر ژاپن به خوبی نشان می‌دهد. همین شرکت‌ها به این علت در روند نشر آن کشور تعیین کننده‌اند که وظایف زیر را بر عهده گرفته‌اند:

۱)  مبالغ حاصل از فروش را از کتابفروشی ها می‌گیرند و به ناشران می‌پردازند؛

۲)  به ناشران پیش پرداخت می‌دهند؛

۳)  فاصله‌ی زمانی میان انتشار کتاب و بازگشت سرمایه را پر می‌کنند که برای ناشران متوسط، کوچک و کم سرمایه جنبه‌ی حیاتی دارد. بیش‌تر کتابفروشان متوسط و کوچک به یکی دو تا از شبکه‌های اصلی پخش گری وابسته‌اند. در عین حال، مراکزی هم برای پخش در محدوده‌های ولایتی و محلی وجود دارد که از جنبه‌های بسیار مهم تقویت نشرهای محلی است. شرکت نیپان^۴، که سه ناشر بزرگ آن را تأسیس کردند، از عمده خرهای اصلی است.

در همه‌ی مراکز پررفت و آمد و در بسیاری از فروشگاه‌های بزرگ، کتاب هم فروخته می‌شود. این نقاط فروش جزو شبکه‌ی کتابفروشی به شمار نمی‌آید. کتاب و نشریه (کالاهای فرهنگی) در کنار سایر اقلام (کالاهای مصرفی) که مردم روزانه و شبانه از بازار می‌خرند، خریده می‌شود. در شهرهای بزرگ از کتابفروشی‌های زنجیره‌ای بسیار استقبال کرده‌اند و شعبه‌ها و شاخه‌هایی از آن‌ها در اطراف و نقاط دورافتاده‌ی شهرها دایر شده است. فروشگاه‌های بزرگِ شبانه‌روزی در همه‌ی ساعات شب، مثل روز، روزنامه، مجله و کتاب‌های جلد نرم می‌فروشند و کتاب‌های کودکان هم درمیان آن‌ها به وفور دیده می‌شود.

کتاب‌های قدیمی، نایاب، کم‌یاب و دست دوم، بازار گرمی در ژاپن دارد. فروشندگان کتاب‌های دست دوم برای خودشان تشکیلات، صنف و مقررات فعالیت دارند و کتابفروشان بسیاری در سراسر ژاپن با آنان به داد و ستد می‌پردازند. دست دوم فروش‌ها موظف هستند مقررات مصوب صنف را به دقت مراعات کنند. در عین حال، نظارت بر کار آن‌ها برقرار است.

شبکه‌ی کتابفروشی‌های شینکبُن^۵ با شعبه‌های فراوان، در بسیاری از شهرهای ژاپن فعال‌است و کتاب‌ها را با تخفیف می‌فروشد. استقبال از این کتابفروشی‌ها بر کاهش میزان کتابخوانی در آن کشور تأثیر مثبت گذاشته است. برآورد کرده‌اند که زنجیره‌ی کتابفروشی‌های شینکبن هر سال مبلغ هنگفتی کتاب می‌فروشد. با این حال، اهل فنّ، ناشران، و ویراستاران نشر از کاهش کتاب خوانی گله مندند، و از این رو، در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی اخیر ژاپن به مساله‌ی کاهش کتابخوانی و رقابت رسانه‌های ارتباطی با کتاب توجه شده است. در همین سیاست‌های جدید، شبکه‌ی امانت کتاب میان کتابخانه‌ها را تا جای ممکن، به راستی تا جایی که ظرفیت‌های کتابخانه‌ها اجازه می‌دهد، گسترش داده‌اند و آن را بیش از پیش کارآمد ساخته‌اند، به گونه‌ای که شاید بتوان این عبارت را به کاربرد که: با شبکه‌ی سراسری کتابخانه‌ها، هرگونه بهانه‌ای را از دست کتابخوان ها و کتاب‌نخوان هادر سراسر ژاپن و در همه‌ی نقاط دوردست و دورافتاده‌ی این کشور گرفته‌اند. این شبکه از تحسین برانگیزترین اقدامات فرهنگی دولتی است که به خوبی درک می‌کند کتاب خواندن چه فایده‌هایی برای جامعه دارد و کتاب نخواندن چه زیان‌هایی به بار می‌آورد. اگر کسی در ژاپن به راستی اراده کندکتابی را بخواند، می‌تواند از راه شبکه‌ی امانت میان کتابخانه‌ها به آسانی و در کمترین زمان به آن دست بیابد. سازمان‌دهی خدمات کتابخانه‌ها با این هدف که هر کتابخوان علاقه‌مندی را، جدا از عقیده، سلیقه، گرایش، مسلک و مذهب، انتخاب و پسندهای او، به کتاب دلخواهش برساند، یکی از کوشش‌های ستودنی در راه اجرای سیاست‌های پایدار و پیگیر فرهنگی برای ترویج کتابخوانی در میان همه‌ی قشرهای جامعه در همه جای کشور است.

 کتابخانه‌های ژاپن، به ویژه کتابخانه‌های عمومی در این میان سهم تاثیرگذاری دارند. آن‌ها که دریافت کنندگان کتاب‌های تازه انتشار هستند، از راه‌ها و به شیوه‌های تخصّصی خود اطلاع رسانی، و مخاطبانشان را از تازه‌های کتاب و سایر مواد خواندنی آگاه می‌کنند.

برنامه‌ریزان ژاپنی، که چند برابر انگلیسی‌های موصوف، حساب دینار و صنار را دارند، خوب پی برده‌اند که وقتی کتابخوانی در جامعه‌ای کاهش پیدا کند، آن جامعه در زمینه‌های دیگر چه هزینه‌های کلانی باید بپردازد تا ترمیم آن کمبود آیا صورت بگیرد یا نگیرد. آن‌ها خوب می‌دانند که اگر نسلی به کتابخوانی جدّی روی بیاورد، بی‌درنگ بر کاهش هزینه‌های آموزشی و پژوهشی تأثیر می‌گذارد، روی تولید فرهنگی و چه بسا نوآوری‌های علمی ـ فنّی اثر می‌نهد و چرخه‌یآفرینش‌های علمی، ادبی، هنری و جز آن را شتابان می‌کند. برنامه‌ریزان و آینده‌نگرانی که چُتکه می‌اندازند و هزینه‌ها را در زمینه‌های مختلف محاسبه می‌کنند، شاید نه از سر فرهنگ‌دوستی و عشق بی‌شائبه به نسل جوان و کودکان کشورشان، بلکه با حساب دو دو تا چهار تا دریافته‌اند که کمترین هزینه، سالم‌ترین هزینه، کم پِرْت‌ترین هزینه، سرمایه‌گذاری درتقویت، گسترش و زنده‌کردن کتابخانه‌ها و شبکه‌ی مبادله‌ی کتاب و همه‌ی انواع رسانه‌های ارتباطی در میان آن‌هاست. البته در ژاپن امروز، شاید نام رسانه‌خانه گویاتر از کتابخانه باشد، زیرا تنوع رسانه‌ها و کاربردهای متفاوت آن‌ها به اندازه‌ای است که شاید نام کتاب یا نامی که کتابخانه سنّتی را در ذهن تداعی می‌کند، ما را به مقصود اصلی کلام نزدیک نکند.

این نکته را هم باید افزود که چون قانون اساسی ژاپن «آزادی بیان، مطبوعات و آزادی ابراز عقیده را در همه‌یاشکال آن تضمین می‌کند» (اصل ۲۱ همان قانون) ناشران، پخش‌گران، و کتابفروشان در انتشار و فروش، و کتابخانه‌ها در امانت گرفتن و امانت دادن هرگونه کتابی آزادند، مگر مواردی که به جنبه‌های قانون حق نشر، صیانت از کودکان و نوجوانان در برابر هرزه‌نگاری‌ها و هرزه‌نمایی‌ها، و حمایت از اقلیت‌های مذهبی، قومی، و عقیدتی در برابر تهاجم گروه‌های تندرو و متعدی به قلمروها و حقوق دیگران مربوط می‌شود. قانون‌هایی که در ۱۹۷۱، ۱۹۹۹و ۲۰۰۳ م در حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان و صیانت از آنان در برابر سودجویی‌ها به تصویب رسید، مرز آزادی بیان و انتشار و خواندن را تحکیم کرده است. شاید سوءاستفاده از آزادی‌های قانونی در ژاپن از جامعه‌های پیشرفته‌ی دیگر کمتر نباشد. آمارهای مقایسه‌ای تخلف‌ها و جرائم کوچک و بزرگ در این زمینه می‌تواند ملاک داوری قرار بگیرد، اما تناسب میان آزادی‌ها، صراحت، شفافیت، و در عین حال قاطعیت قانون‌های حاکم بر نشر و آزادی‌های مربوط به کتاب را در ژاپن می‌توان به‌وضوح حس کرد.

از دیگر ویژگی‌های نشر ژاپن

مناسبات خانوادگی در نشر از ویژگی‌های نشر ژاپن است. در میان ناشران ژاپنی خاندان‌ها و خانواده‌هایی هستند که سنت ناشری را به نسل‌های پس از خود انتقال داده‌اند و اکنون نیز نشر خود را خانوادگی اداره می‌کنند. از اختصاصات دیگر، تأثیرپذیری از نگرش و فلسفه‌ی ژاپنی و تاکید بر منافع جمعی است. دست کم در میان شماری درخور توجه از ناشران، کار فرهنگی و ارائه‌ی خدمت به جامعه بر منافع فردی اولویّت دارد. نشر، سود فعالیت‌های خود را می‌برد، اما ارزش‌های فرهنگیژاپن همیشه فدای این سود نمی‌شود. روحیه‌ی جمعی و مشارکت اجتماعی چشمگیری که ژاپنی‌ها در ماجرای زلزله و سونامی مارس ۲۰۱۱ و آسیب‌های فراوان و تشعشعات هسته‌ای از خود بروز دادند، همکاری و مساعدت اجتماعی را در بالاترین سطح به نمایش گذاشتند. رفتار ملّی آن‌ها ارزش‌هایی را آشکار ساخت که هنوز هم در سنّت فرهنگی جامعه‌ی ژاپن حفظ شده است. در عرصه‌ی نشر هم جلوه‌هایی از این روحیه‌ی جمعی دیده شده است و دیده می‌شود.

اتحادیه‌ی ناشران ژاپن و تاثیرهای آن

این اتحادیه با راهبردی که در پیش گرفت و اقدامات اش، که به آن‌ها اشاره خواهد شد، بر مسیر نشر ژاپن تاثیرهای تعیین کننده گذاشت. اتحادیه با ۳۰۷ عضو در ۱۹۵۷ م/ ۱۳۳۶ ش تشکیل شد، یعنی فقط یک سال پیش از تشکیل اتحادیه‌ی ناشران و کتابفروشان تهران. در همان سال شعبه‌های خود را در اُساکا و کیوتو، دو شهر بزرگ دیگر ژاپن تأسیس کرد. سال بعد به اتحادیه‌ی بین المللی ناشران پیوست که مقر اصلی آن در سویس است. در ۱۹۵۸ م نشریه‌ای هفتگی انتشار داد و کوشید سطح آن را به مرتبه‌ی نشریه‌های اتحادیه‌های معروف و باسابقه کشورهای دیگر جهان ارتقا دهد. سال بعد از آن کمیته‌ای به منظور ترویج کتاب خوانی تشکیل داد، چون به خوبی دریافته بود کهستونْ پایه‌ی نشر، مخاطب / خواننده است و نشر هرچه به تقویت این ستون بیشتر بکوشد، بنیه‌ی خود را از چند جنبه تقویت کرده است. در ۱۹۶۴ م خدماتی در زمینه‌ی حق نشر، و سال بعد همکاری با وزارت آموزش ژاپن را آغاز کرد. پیوستن به روند نشر بین‌المللی و جهانی، بدون مراعات حقوق ناشران دیگر کشورها، امکان‌پذیر نبود و نیست. از این رو، اتحادیه گروه‌های تخصصی حقوقی را تشکیل داد. تراکم تجربه در زمینه‌ی مدیریت و حسابداری موسسه‌های انتشاراتی به حدی رسیده بود که از ۱۹۶۶ م توانستند از راه گروه‌های مشورتی این تجربه‌ها را در اختیار ناشران ژاپنی قرار دهند، به ویژه به ناشرانی که به رهنمود نیاز داشتند، یا برای مسائل و مشکلاتشان راه حل می‌خواستند. در ۱۹۶۷ م کارنامه‌ی ده ساله‌ی اتحادیه‌ی ناشران ژاپن وسال بعد جدول گاه شمار صد ساله‌ی انتشارات ژاپنتدوین و منشر شد. با این دو اثر، آیینه‌ی تحولات نشر ژاپن، که از نیمه‌ی دوم سده‌ی ۱۹ م سرعت اش بیش‌تر شده، و سپس نقشی که اتحادیه‌ی ناشران در سال‌های اخیر بر عهده گرفته بود، در اختیار همگان قرار گرفت.

حدود ۱۰ سال پس از تأسیس، چند نشریه انتشار دادند که یکی از آن‌ها حاوی اطلاعات کتاب‌های منتشر شده، یا به اصطلاح فنّی، فهرست گذشته‌نگر / واپس‌نگر، و نشریه‌ی دیگر حاوی اطلاعات کتاب‌های در دست انتشار و آتی ناشران ژاپن، به اصطلاح فهرست آینده‌نگر، بود. به ویژه این فهرست به نویسندگان، مترجمان و پژوهش‌گران، و نیز بازارشناسان، بازاریابان کمک می‌کرد. در ۱۹۷۶ م بیستمین کنگره‌ی اتحادیه‌ی بین المللی ناشران در ژاپن برگزار شد، نمادی از ورود آن کشور به عرصه‌ی نشر بین المللی. اتحادیه در ۱۹۷۷ م فهرست کتاب‌های ژاپنی موجود در بازار را انتشار داد. در ۱۹۸۴ م نخستین نمایشگاه کتاب را برپا کرد و در ۱۹۸۷ م کارنامه‌ی ۳۰ ساله‌ی خود را عرضه داشت.

تلاش مهم دیگر اتحادیه‌ی ناشران ژاپن در زمینه‌ی برنامه‌های آموزشی و خودآموزی بود. دوره‌هایی که اتحادیه برای ناشران عضو برگزار کرد، سطح دانش فنّی آن‌ها را به سرعت بالا برد و نشر ژاپن را در مدتی کوتاه با نشر کشورهایی مانند آلمان، فرانسه و انگلستان همپا کرد. تا سال‌های نخستین دهه‌ی ۱۹۹۰ م هیچ جنبه‌ی مهمی از نشر ملّی و بین المللی باقی نمانده بود که اتحادیه‌ی ناشران ژاپن برای آن کارگروه ویژه، برنامه، دوره‌ی آموزشی و باز آموزی و فعالیت‌های لازم دیگر را نداشته باشد، تا آن که تحولات الکترونیکی تقریباً در نیمه‌ی دهه‌ی ۱۹۹۰ م آغاز شد، ضربه‌ای ناگهانی و پیش بینی نشده بر نشر ژاپن وارد آمد، و چند سالی طول کشید تا سازگاری با تحولات صورت بگیرد که به آن اشاره خواهد شد.

 پس از تحولات الکترونیک، با ایجاد گروه‌های بررسی و فنّی، تغییر موقعیت را به سرعت درک کرد و خود را برای پذیرش تغییرهایی که دستاوردهای الکترونیکی در نشر ایجاد می‌کند، آماده ساخت. زمان‌شناسی و واکنش بجا و به موقع از ویژگی‌های بارز این اتحادیهدر میان اتحادیه‌های ناشران جهان است. اتحادیه خیلی زود به پیامدهای ورود الکترونیک به نشر توجه کرد. در ۱۹۹۱ م واحدی برای حقوق تکثیر آثار تشکیل داد، در ۱۹۹۴ م به اتحادیه‌ی ناشران آسیا و اقیانوسیه پیوست، و در ۱۹۹۷ م اطلاع رسانی اینترنتی خود را آغاز کرد. در ۱۹۹۸ م میزبان چهارمین سمپوزیومبین المللی حق نشر، و در ۱۹۹۹ م برگزار کننده‌ی سمپوزیوم مشترک با چین در باره‌ی حق نشر بود. در ۲۰۰۳ م برنامه‌ی تازه‌ای برای فروش کتاب با تخفیف ارائه داد و سال بعد متمم قانون حق نشر را تدوین و منتشر کرد. در ۲۰۰۵ م به فعالیت تازه‌ای در زمینه‌ی فرهنگ ادبی دست زد و چند سال بعد با افزایش محسوسی در شمار اعضا و گسترش چشمگیر فعالیت‌های خود، در کنار بزرگ‌ترین و فعال‌ترین اتحادیه‌های ناشران جهان قرار گرفت. اکنون با مراجعه به وبگاه این اتحادیه می‌توان از همه‌ی فعالیت‌ها و برنامه‌های داخلی و خارجی اتحادیه‌ای صنفی آگاه شد که به دانش‌های فنّی روز در حوزه‌ی خود مجهز شده است، روند نشر را در کشور خود و نیز در سراسر جهان صنعتی با دقت زیر نظر دارد، و متناسب با هرگونه تحوّلی که بر نشر تأثیر بگذارد، در حدّ مقدورات اش واکنش پویا نشان می‌دهد.

 

مشکلات نشر ژاپن

نشر ژاپن در دهه‌ی ۱۹۶۰ م دوره‌ی رشد چشمگیری را از سر گذراند. در دوره‌ی افزایش ناگهانی بهای نفت در دهه‌ی ۱۹۷۰ م این رشد کاهش یافت. در دهه‌ی ۱۹۸۰ م نتوانست به سطح رشد دو دهه‌ی پیش خود دست بیابد. در دهه‌ی ۱۹۹۰ م کاهش شدت گرفت وفروش کتاب بیش از ۳۰ درصد و نشریات بیش از ۴۰ درصد پایین آمد. علت این افول دو چیز بود: روندهای اقتصادی و پدیده‌ی تازه‌ای که در ژاپنی به آن «مُجی ـ باناره»^۶ می‌گویند، به معنای پرواز از کلام کتبی. این ضربه، ناشی از انقلاب الکترونیکی و ورود به عصر اینترنت بود. ژاپن پس از آن که فنّ آوری خود را در این زمینه گسترش داد، توانستدر مدت کوتاهی به یکی از تولید کنندگان دستگاه‌ها و تجهیزات الکترونیکی تبدیل شود. منحنی نشر، به هر دو معنای الکترونیکی و کاغذی، از سال‌های نخستین سده‌ی ۲۱ م، رو به صعود گذاشت.

 

تحولات الکترونیک

 رسانه‌های الکترونیکی در ژاپن، همچنان که در دیگر کشورهای جهان، رقیب جدّی کتاب است. آمارها نشان می‌دهد که جوان‌ها کمتر از ۲۰ - ۳۰ سال پیش کتاب می‌خوانند و به خواندن داستان نیز کمتر علاقه نشان می‌دهند، حال آن‌که بخش عمده‌ای از رونق نشر از انتشار داستان‌های بلند و کوتاه است. ناشران متوسط ژاپنی معمولاً سعی می‌کنند مجله‌ای هم منتشر کنند. مجله، هم وسیله‌ای برای کسب درآمد مستمر است و هم ابزاری برای تبلیغ کتاب و معرفی نویسندگان و مقاصد دیگر.

در ۱۹۸۶ م واژه نامه‌ای ژاپنی روی سی دی منتشر شد که نخستین گام در استفاده از رسانه‌ای دیگر جز کتاب کاغذی بود. ان ئی سی^۷ نخستین دستگاه کتاب خوان دیجیتال در جهان را ژاپنیها در ۱۹۹۳ م عرضه کردند. شبکه‌ی محدود کتاب الکترونیکی در ۱۹۹۹ م به راه افتاد. لیبلی سونی^۸ در ۲۰۰۴ م ساخته شد که می گویند دستگاه کتاب خوان کیندل از روی آن ساخته شده است. کتاب خوان الکترونیکی سونی و پاناسونیک در ۲۰۰۴ م تولید و عرضه شدند. شبکه‌ی رایانه‌ای فروش کتاب پیش از ۲۰۰۰ م کار خود را آغاز کرد. همان‌طور که اتحادیه‌ی ناشران بررسی و برآورد کرده بود، این شبکه جای خود را در بازار کتاب زود باز کرد و مدتی نگذشت که حدود ۶ درصد کتاب‌های منتشر شده از راه همین شبکه فروش رفت. این شبکه بر روش‌های بازاریابی کتاب تأثیر گذاشت و در عین حال عامل برانگیزاننده‌ی تغییرهای عمده‌ای در پخش‌گری شد. برای مثال، مشخصات ۶۰۰٬۰۰۰ عنوان کتاب موجود در بازار ژاپن در همین شبکه موجود است و کسانی که بخواهند، می‌توانند از راه اینترنت سفارش بدهند. آمارها نشان می‌دهد فروش از این راه در حال افزایش است و به همین سبب اتحادیه‌ی ناشران ژاپن واقعیت الکترونیکی را واقع بینانه شناخته است و برای فروش الکترونیکی کتاب‌های اعضای خود هیچ راهی را ناپیموده برجای نگذاشته است. امکاناتی به وجود آمده است که سفارش دهنده می‌تواند کتاب درخواستی خود را دَرِ منزل تحویل بگیرد و هزینه‌ی آن را الکترونیکی بپردازد. هم اکنون رقابت در زمینه‌ی ایجاد سامانه‌های جدیدتری برای پخش و فروش رایانه‌ای ادامه دارد و شرکت‌های متعددی با سرمایه‌های کلان در این عرصه فعال شده‌اند. سفارش پیش از انتشار، که می‌تواند نقطه‌ی اتکایی برای ناشر باشد، در برنامه‌ی کار همه‌ی شرکت‌های فروش رایانه‌ای کتاب است. اگر ناشری بتواند شمارگان آثارش را بر پایه‌ی سفارش‌های پیش از انتشار تعیین کند و اثر منتشر شده را با پست یا پیک به دست درخواست کننده برساند و این روش برای مدتی ادامه بیابد، تحوّل دیگری در نشر آغاز خواهد شد. احتمال می‌رود مناسب‌ترین الگویی که ژاپن به آن دست بیابد، بر نشر الکترونیکی سایر نقاط جهان هم تأثیر بگذارد. اتحادیه‌ی ناشران ژاپن در این زمینه هم برنامه‌ی مطالعاتی و گروه کارویژه دارد.

 در کنار این‌ها، به فعالیت مستقل، و در عین حال مرتبط اتحادیه‌ی نشر الکترونیکی ژاپن^{۹ ب}اید اشاره کرد که‌ از ۱٬۹۸۶ م آغاز به کار کرده است. اعضای آن شرکت‌ها و سازمان‌هایی هستند، که با توجه به آینده‌ی این نشر با اتحادیه همکاری می‌کنند، از جمله موسسه‌های انتشاراتی و چاپخانه‌ها. این اتحادیه برای همه‌ی شاخه‌های فعالیت کارگروه ویژه تشکیل داده است، به پژوهش و بررسی می‌پردازد، استاندارد سازی می‌کند، بانی برگزاری انواع نشست‌های تخصصی است، به طور متوسط سالی ۸۰ نشست و ۳۰ سمینار برگزار می‌کند، با نهادهای بسیاری مبادله‌ی اطلاعات و تجربه دارد، و از اتحادیه‌هایی است که به ویژه به نوآوری و طرح اندیشه‌ها و پیشنهادهای جدید میدان می‌دهد. این اتحادیه خود را به روزآمدترین اطلاعات در زمینه‌ی نشر الکترونیکی مجهز کرده است و هم اکنون مرجعی قابل اتکا برای ناشران الکترونیکی آن کشور به شمار می‌آید.

شرکت‌های تازه‌ای هم تأسیس شده‌اند که کار آن‌ها تولید محتوا و انتقال و اتصال اطلاعات از راه شبکه‌ها و پایگاه‌های داده‌ها در مؤسسه‌های انتشاراتی است. هدف اصلی فعالیت آن‌ها این است که بتوان با رسانه‌های کوچک کم وزنِ کم حجم، کتابخانه‌ی سیار، یا انبوهی از اطلاعات، را هر جا لازم است با خود حمل کرد، یا به مجموعه‌های دیگری متصّل شد و دسترسی داشت.

در این میان مشکلات خط ژاپنی و محدودیت کاربُرد زبان ژاپنی را نباید از نظر دور داشت. نشر الکترونیکی ژاپن از چند سال پیش می‌کوشد راه حل فنّی و مناسب این گونه مشکلات را بیابد. کشورهای دیگری هم که با مشکل سازگاری خط خود با دستگاه‌های الکترونیکی رو به رو هستند، به تلاش‌های ژاپن در این زمینه برای غلبه کردن بر دشواری‌ها توجه دارند. تجربه‌ی ژاپن در این خصوص هم می‌تواند بر نشر الکترونیکی کشورهای دیگری که از خط لاتینی استفاده نمی‌کنند، تأثیر بگذارد.

 

سخنی در پایان

ژاپن در سال‌های اخیر توانست جایگاه آلمان را در عرصه‌ی نشر بین المللی از آن خود کند و در صف نخست بزرگ‌ترین کشورهای جهان قرار بگیرد. چین پس از دوره‌ی جهش بزرگ خود، در عرصه‌ی نشر هم پیشتاز شد، ژاپن و بزرگ‌ترین کشورهای ناشر جهان را پشت سر نهاد و مقام دومین کشور تولید کننده‌ی کتاب را دردنیا، پس از آمریکا، از آن خود کرد. رقابت میان صف نخست ناشران جهانی به شدت جریان دارد. توان علم و فنّی این کشورها، پشتوانه‌ی نوآوری‌ها و راه گشایی آن‌هاست. ژاپن تا چه حدّ می‌تواند به جایگاه برتری دست بیابد؟ این پرسشی است که موضوع کند و کاو متخصّصان و کسانی است که به مطالعه‌ی تطبیقی در این زمینه می‌پردازند. ژاپن، چه به جایگاه برتری در عرصه‌ی نشر دست بیابد، چه نیابد، تجربه‌ها، راه یابی ها، تلاش‌ها، ابتکارها، نوآوری‌ها، برنامه‌های همکاری، حمایت‌های سنجیده‌ی دولتی، شیوه‌های انتقال دانش و تجربه، نحوه‌ی آموختن از سراسر جهان و سازگار گردن آموخته‌ها با نیازها و ویژگی‌های جامعه‌ی خود، میدان دادن به نیروهای جوان، بازکردن راه برای راه گشایان، و خلاصه همه‌ی تکاپوهایش در راه چیره شدن بر مسائل و مشکلات، پر از نکته و الهام بخش است، و نیز ویژگی‌های هویّتی و برقراری موازنه میان اقتصاد و فرهنگ، دو حوزه‌ای که نشر در سراسر جهان، در همه‌ی کشورها، با کش مکش میان آن دو دست به گریبان‌اند. کشوری که بتواند میان منافع اقتصادی و هدف‌ها و ارزش‌های فرهنگی در عرصه‌ی نشر موازنه برقرار کند، کاری کرده است کارستان. بررسی ویژگی‌های این موازنه در ژاپن می‌تواند یکی از برنامه‌های پژوهشی مساعد برای سیاست‌های فرهنگی و انتشاراتی کشور باشد.

 

 

منابع

ـ مشاهدات مستقیم شخصی.

ـ پاسخ‌های چند سازمان پژوهشی نشر و انتشاراتی ژاپنی به شماری پرسش در باره‌ی جنبه‌هایی از نشر ژاپن.

 

- Andressen, Curtis A., A short history of Japan: from

 samurai to Sony, Crows Nest(Australia), 2002.

-Beasley, W.G., The Modern History of Japan, New

        York, St. Martin's Press, 1981.

-         Henshall, Kenneth G., A history of Japan: from

 stone age to superpower, New York,St. Martin's

 Press 1999.

-         Gordon, Andrew, A modern history of Japan: from

 Tokugawa times to the present, Oxford

 University Press, 2003.

-         Jansen, Marius B., The making of modern Japan,

        Harvard University Press, 2002.

-         "Japan", in: Encyclopedias Americana; Britanica;

    Columbia; Encarta: World Book.

-         An Introduction to Publishing in Japan 2014-2015,

    Tokyo, JBPA, 2016.

-         An Introduction to Publishing in Japan 2017-2018,

 Tokyo, JBPA, 2017.

- Kodansha Encyclopedia of Japan, Tokyo, Kodansha

 Ltd. 1983.

- Large, Stephen S., Emperor of the Rising Sun,

 Tokyo,Kodansha International, 1997.

- Najita, Tetsuo, Conflict in Modern Japan, the

Neglected Tradition. Princeton, Princeton

 University Press, 1982.

- Umegaki, Michio. After the Restoration, New York,

 NY University Press,1988.

- Westney, D. Eleanor, Imitation and Innovation: The

Transfer of Western Organization Pattern to

 Meiji Japan, Cambridge, Harvard University

Press, 1987.

-         Yamamura, Kozo(ed.), The Cambridge History of

Japan, Cambridge University Press, 2008.

 

وبگاه‌ها:

Agency for Cultural Affairs

www.bunka.go.jp

 

The Antiquarian Booksellers Association of Japan

        www.abaj.gr.jp

 

Association for E-publishing Business Solution

(AEBS)

        www.aebs.or.jp

 

International Research Center for Japanese Studies

http://www.nichibun.ac.jp/

 

 

Japan Book Publishers Association

        www.jbpa.or.jp

 

Japan Booksellers Federation

www.n-shoten.co.jp

 

Japan Council for Promotion of Book Reading

www.dokusyo.or.jp

 

Japan Electronic Publishing Association

www.jepa.or.jp

 

Japan Library Association

www.jla.or.jp

  

Japan Publications Trading Co

www.jptco.co.jp

Japan Publishing Industry Foundation for Culture

www.jpic.or.jp

 

The Japan Society of Publishing Studies

www.shuppan.jp

 

Publishers' Association for Cultural Exchange

www.pace.or.jp

 

The Research Institute for Publications, The All

        Japan Magazine and Book Publisher's and

        Editor's Association

www.ajpea.or.jp

 

 

United Publishers Services

www.ups.co.jp

 

 

 

 

 

---

1. RIP

2. Kodansha

3. Iwanami Shoten

4. Nippan

5. Shinkobon

6. moji-banare

7. NEC Digital Book

8. LIBLIe SONY

9. EPA