شنبه، ۳ آذر ۱۴۰۳
«سنجش منابع تاریخی شاهنامه در پادشاهی خسروانوشیروان» حاصل پژوهش و نگارش فرزین غفوری است. این کتاب را مرکز پژوهشی میراث مکتوب در ۵۷۷ صفحه‌ی قطع وزیری و با جلد شومیز به قیمت ۵۹ هزار تومان و با جلد سخت به قیمت ۶۹ هزار تومان منتشر کرده است.
مؤلف در بخشی از پیشگفتارش درباره‌ی پادشاهی خسروانوشیروان می‌نویسد: اهمیت پادشاهی خسروانوشیروان در دوره‌ی ساسانی کاملاً روشن است. این شاهنشاه بزرگ به سبب کارنامه‌ی درمجموع بسیار درخشانش به عنوان یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان ایران و جهان شناخته می‌شود. خوشبختانه به یمن همین کارنامه‌ی درخشان، از دوره‌ی خسروانوشیروان منابع به‌نسبت بیشتری، از بیزانسی و ارمنی گرفته تا آثار اوایل دوره‌ی اسلامی در دست است. به همین ترتیب بازتاب پادشاهی خسروانوشیروان در شاهنامه‌ی فردوسی نیز بسیار قابل ملاحظه است و با بیش از ۴۵۰۰ بیت به‌تنهایی برابر است با میزان تأمل‌برانگیز یک‌یازدهم کل شاهنامه.
فرزین غفوری از سال ۱۳۸۵ و در چارچوب پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد درباره‌ی این قسمت از شاهنامه پژوهش کرده و در رساله‌ی دوره‌ی دکتری هم همان موضوع را پی گرفته است. رساله‌ی دکتری وی در دی‌ماه ۱۳۹۵ از سوی هیئت داوران جایزه‌ی دکتر فتح‌الله مجتبایی به عنوان یکی از دو رساله‌ی برگزیده‌ی سال ۱۳۹۴ انتخاب شد.
غفوری درباره‌ی کتابش در پیشگفتار می‌نویسد: فصل‌های پژوهش کنونی در دو بخش تطبیقی و انتقادی تنظیم و سازماندهی شده است. بخش یکم هرچند مطالعه‌ی تطبیقی نام دارد، مشحون از تحلیل‌های ضروری برای روشن‌سازی نقاط ابهام‌آلود در منابع تاریخی شاهنامه است. مطالعه‌ی تطبیقی در فصل‌های بخش نخست نشان‌دهنده‌ی برتری گزارش‌های شاهنامه در بسیاری موارد، به‌ویژه در گزارش جنگ‌های خسروانوشیروان است. گزارش شاهنامه در این مورد بر همه‌ی منابع اوایل دوره‌ی اسلامی و مورخان حرفه‌ای مانند طبری، بلعمی و یعقوبی برتری دارد. شاهنامه گاه با وجود کمبود جزییات نسبت به منابع بیزانسی، برای رفع برخی کاستی‌های آنها اطلاعات ارزشمندی در اختیار می‌گذارد. فصل هشتم به این دلیل مهم به نگارش درآمد که با توجه به نتیجه‌ی مهم بالا، نباید بررسی فقدان رویداد مهم جنگ یمن در شاهنامه مسکوت و مغفول می‌ماند. در این فصل ضمن روشن شدن عدم وجود گزارش جنگ یمن در منابع پهلوی و به تبع آن فقدان شرح این جنگ در شاهنامه‌ی ابومنصوری و شاهنامه‌ی فردوسی، صحت اطلاعات کتاب نهایة‌الارب و اسنادهای آن به اثبات رسیده که برای ادامه‌ی بحث در بخش دوم اهمیت زیادی دارد. مطالعه‌ی انتقادی منابع در فصل‌های بخش دوم توانسته است نشان بدهد که گزارش‌های منحصربه‌فرد شاهنامه، نهایة‌الارب، اخبارالطوال و تجارب‌الامم مسکویه هر یک افزون بر اطلاعات خدای‌نامه از منابع اختصاصی پادشاهی خسروانوشیروان نیز بهره‌مند شده‌اند. به این ترتیب راه برای تأیید نهایی فرضیه‌ی اصلی این پژوهش که همانا استفاده‌ی فردوسی از کتاب الکارنامج فی سیرة انوشروان است، هموار گردید. فصل چهاردهم به این دلیل مهم به نگارش درآمد که نگارنده در ضمن این پژوهش به‌تدریج متوجه تلاقی و تأیید متقابل نتایج مطالعه‌ی خود در رشته‌ی تاریخ با نتایج مطالعه‌ی مرحوم استاد دکتر محمدامین ریاحی در رشته‌ی تاریخ ادبیات شد. از بررسی و مباحث این فصل، ضمن تأیید و تقویت نظریه‌ی ریاحی درباره‌ی سیر تدوین شاهنامه و سالشمار زندگی فردوسی، تأیید متقابلی نیز برای دستاوردهای این پژوهش به دست آمده که بسیار مهم است.
جلال خالقی‌مطلق در یادداشتی برآغاز این کتاب می‌نویسد: از آنجا که ادبیات نسبتاً غنی زبان پارسی میانه‌ی پهلوی و مانوی، و حتی ترجمه‌های عربی و فارسی آنها، جز رسالاتی اندک و کم‌برگ و غالباً دینی - اخلاقی، بقیه دستخوش تاراج زمانه شده است، شاهنامه‌ی فردوسی که با واسطه‌ی ماخذ مدون به متون پارسی میانه (و نیز به فارسی و عربی) برمی‌گردد، ناچار یکی از منابع بسیار مهم ما در پژوهش تاریخ و فرهنگ ایران باستان است. ازاین‌رو در دوران معاصر، در پژوهش‌های مربوط به ایران کهن که توسط دانشمندان ایرانی و غیرایرانی انجام گرفته است، همیشه از این کتاب به عنوان اثری معتبر بهره گرفته‌اند. اکنون جای بسی خوشنودی است که آقای دکتر فرزین غفوری در کتاب حاضر با موشکافی و دقت علمی، در یک مقایسه‌ی تطبیقی، بار دیگر اصالت و اهمیت و اعتبار متن شاهنامه را به ثبوت رسانیده‌اند. با آنکه میان ایشان و نگارنده، در ارتباط با ماخذ شاهنامه، در نکته‌ای اختلاف نظر هست، این اختلاف چیزی از علمیّت روش، منطق استدلال و درستی و اهمیت نتیجه‌گیری‌های پژوهنده نمی‌کاهد. ایشان با چیرگی چشم‌گیری بر منابع موجود توانسته‌اند با رنجی بزرگ اثری معتبر بر گنجینه‌ی پژوهش‌های تاریخ و فرهنگ ایران کهن بیفزایند. نگارنده این توفیق بزرگ را به ایشان دست‌مریزاد می‌گوید و مطمئن است که خواننده‌ی صاحب‌نظر خود از ارج این اثر گرانسنگ به خوبی آگاه است.
عنوان فصل‌های کتاب به شرح زیر است: مقدمه‌ای در کلیات تحقیق، مطالعه‌ی تطبیقی منابع: فصل اول: اصلاحات مالیاتی خسروانوشیروان؛ فصل دوم: اصلاحات نظامی خسروانوشیروان؛ فصل سوم: ارزش شاهنامه در گزارش نبرد انطاکیه؛ فصل چهارم: ارزش شاهنامه در گزارش سرگذشت انوشزاد؛ فصل پنجم: رام‌برزین و مقام بیدخش در عصر ساسانی؛ فصل ششم: زیب‌خسرو و دو گزارش هماهنگ در شاهنامه؛ فصل هفتم: خسروانوشیروان و جبهه‌ی شرق؛ فصل هشتم: ایرانیان در یمن؛ فصل نهم: نبرد خسروانوشیروان با دومین امپراتور هم‌عصرش.
بخش دوم: مطالعه‌ی انتقادی منابع. فصل دهم: سنجش اولیه‌ی منابع؛ فصل یازدهم: غررالسیر ثعالبی و شاهنامه‌ی فردوسی؛ فصل دوازدهم: نهایة‌الارب و اخبارالطوال؛ فصل سیزدهم: ابوعلی مسکویه و تاریخ پادشاهی خسروانوشیروان؛ فصل چهارده: مراحل تدوین شاهنامه‌ی فردوسی؛ فصل پانزده: نتایج و دستاوردهای پژوهش.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
