شنبه، ۳ آذر ۱۴۰۳
مروری بر کتاب «نکته‌های ناگفته» مجموعه‌ی یادداشت‌های ادبی و فرهنگی مهران افشاری
«نکته‌های ناگفته» مجموعه‌ای از یادداشت‌ها و نقدهای مهران افشاری است که درباره‌ی یازده موضوع نوشته شده‌اند. فهرست بخش‌های کتاب از قرار زیر است: سه یادداشت راجع به زردشتیان؛ یادداشت‌هایی درباره‌ی تصوف، فتوت و قلندری؛ منوچهری و شاهنامه؛ یادداشت‌هایی درباره‌ی برخی حکایت‌های مثنوی‌های عطار؛ از سخن مولانا جلال‌الدین؛ سماع سعدی و طریقه‌ی تصوف او؛ سفرهای شیخ اجل سعدی؛ یادداشت‌هایی از زنگی‌نامه؛ یادداشت‌هایی بر دیوان حافظ؛ درباره‌ی قصه‌ی حسین کرد شبستری؛ یاد آر ز شمع مرده یاد آر.
نویسنده در دیباچه‌ی کتاب انواع نوشته‌ها را معرفی کرده، به تفاوت مقاله (article)، گفتار (essay) و یادداشت (note) پرداخته، می‌نویسد: «در نشریه‌های ادبی ایران مرسوم است که گفتارها و نه، بلکه انشا‌ءهای ادبی را هم مقاله بنامند یا اگر اهل فضل و دانشی نکته‌ای بکر را در ادبیات درمی‌یابند، به جای آن‌که آن‌گونه که در نشریه‌های معتبر جهان رایج است، آن‌ها را به صورت یادداشت عرضه کنند، به نکته‌ی خود سخنانی نامرتبط را درمی‌آمیزند و حاصل آن را به عنوان مقاله منتشر می‌کنند» (ص ۹).
چنان‌که در فهرست یادداشت‌ها دیدید، فرهنگ و ادب ایرانی محور اصلی متن‌ها است. در باور افشاری «ایران تنها خاک و آب، شهرها، روستاها، راه‌ها، کوه‌ها و دشت‌ها نیست. این‌همه اعضا و تن و کالبدِ ایران است؛ اما این کالبد به روحی زنده است و آن، چیزی چیزی جز فرهنگ و ادب ایرانی نیست» (ص ۱۱).
در «سه یادداشت راجع به زردشتیان»، اول ویژگی‌هایی از دین زردشتی از گفتار راغبِ اصفهانی شرح داده می‌شود. راغب اصفهانی (درگذشت: ۵۰۲ ق.) نویسنده‌ی کتابی است با نام محاضَرات الادباء و محاوَرات الشعرا و البلغا. در یادداشت دوم، روزهای ماه در تقویم زردشتی معرفی می‌شود و در بخش سوم به مفهوم استفتاء فقهی در نزد زردشتیان اشاره شده است.
فصل دوم که بلندترین بخش کتاب است شامل یادداشت‌هایی است درباره‌ی تصوف، فتوت و قلندری. در این فصل در بخش تصوف، از ابزارهای صوفیان، محب، نخستین خرقه‌پوش و همانندی نشانه‌های زهد و سوکواری سخن به میان آمده است. در این بخش، ذیل همانندی نشانه‌های زهد و سوکواری موارد زیر توضیح داده شده است: موی سر، جامه‌های سپید و سیاه و کبود، صومعه و کلبه‌ی احزان و خاکسترنشینی. در بخش دوم، ذیل مفاهیم مربوط به فتوت، از عیاران، قصه‌ی جوانمرد قصاب، عیاری و نقالی، ابزارها و هنرهای شاطران و بکسمادپزی سخن به میان آمده است. ذیل قلندری هم یادداشت‌هایی هست در مورد تقسیم‌بندی سهروردی، قرندلی، حسن جوالقی و قلندریه در مصر و شام، قطب‌الدین حیدر تونی و حیدریه‌ی عهد صفوی، داغ قلندران، چرم‌پوشی قلندران، چاقوکشی و خونریزی قلندران، قلندران در شهرآشوب لسانی شیرازی و اشاره به قلندران در جامع‌الالحان.
یادداشت بعدی درباره‌ی منوچهری و شاهنامه است. نویسنده معتقد است: «نشانه‌هایی در اشعار منوچهری می‌توان یافت که دلالت بر تأثیرپذیری او از شاهنامه دارد. مثلاً قصیده‌ای که در مدح یکی از امرا سروده، مطلعش یادآور بیت نخست و مشهور شاهنامه‌ی فرودسی است: به نام خداوند یزدان اعلی/ که دارای دهر است و دادار مولی.» (ص ۵۲).
مطلب پنجم یادداشت‌هایی است درباره‌ی برخی از حکایت‌های مثنوی‌های عطار. عنوان یادداشت‌های این بخش به شرح زیر است: حق نان و نمک در آیین عیّاری، حکایت سنائی در مصیبت‌نامه، رند به معنی گدا آیا همان دَند است؟
یادداشت‌ِ «از سخن مولانا جلال‌الدین» شامل موارد زیر است: احترام به خاندان پیامبر، طبق ادب، صوفیان ریاکار، غم و درد و امتحان، احمقی و قهر خدا، تبدیل تنِ اولیا، ویرانگری تاتاران و بیم از آنان، شیر خدا و رستم دستان.
در انتهای یادداشت ششم، «سماع سعدی و طریقه‌ی تصوف او»، نویسنده آورده است: «آن‌چه جای تأسف است این‌که سعدی، شاعر و نویسنده‌ی بزرگ ما ایرانیان، به‌رغم شهرتش هم‌چنان ناشناخته مانده است» (ص ۱۰۹).
یادداشت هفتم باز به سعدی اختصاص دارد، اما این‌بار به سفرهای شیخ اجل سعدی می‌پردازد. در این یادداشت نویسنده در پی نکته‌هایی است درباره‌ی سفرهای شاعر شیراز و می‌نویسد: «سفرهای سعدی تا چه اندازه واقعیت داشته و او به کجاها سفر کرده بوده است؟ بی‌گمان سعدی در میان‌سالی پس از سفری نسبتاً دراز به شیراز بازگشته و در آن‌جا ساکن شده است، اما آیا به‌راستی سعدی به شام و روم سفر کرده بوده است؟» (ص ۱۱۳).
مطلب هشتم «یادداشت‌هایی است از زنگی‌نامه». این مطلب مجموعه یادداشت‌هایی است درباره‌ی پای‌ماچان، پادشاهان در جامه‌ی مبدل، مجرد یا قلندر، افیون و بیهوشانه، ترانه‌های جمریان، ستمگاری عوانان و سرهنگان، شال لام الف بر سر و خرقه‌ی هزارمیخی در بر، کبوتران بغداد و بن‌مایه‌ی داستان شیخ صنعان.
نهمین مطلب یادداشت‌هایی است درباره‌ی دیوان حافظ. نویسنده معتقد است: «پرنکته‌ترین اثر ادب فارسی به نسبت حجمش که بسیار نیست، همانا دیوان حافظ شیرازی است. سراینده‌ی هنرمند این دیوان، حافظ، ماننده معرق‌کار رفتار نموده و هر غزل او به‌سان اثری معرق‌کاری است» (ص ۱۴۱). موارد زیر در این یادداشت مورد توجه قرار گرفته است: به غلط انداختن در خواندن، استفهام تعجبی، غزلیات عراقی، نشانه‌های دیوانگی، تشبیه چشم به باغ، تشبیه خود به قلم، غسل طریقت، اشاره به برخی از کرامات صوفیان، شما، یا رب، قصه‌خوانی، عیاری و شبروی، واعظان، دشنام‌های حافظ، چند ایهام، ستایش شعر خود در مقطع غزل‌ها.
یادداشت دهم به «قصه‌ی حسین کرد شبستری» و نیز به ادبیات عامیانه‌ی ایران ویژه داشته شده است. وجود سه بیت منسوب به سلطان احمد جلایر با اندک‌تفاوت‌هایی در قصه‌ی حسین کرد شبستری، یکی از مواردی است که موضوع یادداشت قرار گرفته است. آن سه بیت، که در چند صورت دیگر هم ضبط شده، این است:
گردن چرا نهیم جفای
زمانه را/ زحمت چرا کشیم به هر کار مختصر
دریا و کوه را
بگذاریم و بگذریم/ سیمرغ‌وار زیر پر آریم خشک و تر
یا بر مراد بر سرِ
گردون نهیم پا/ یا مردوار در سر همت کنیم سر
در آخرین یادداشت نویسنده به شعر معروف دهخدا، یاد آر ز شمع مرده یاد آر، پرداخته و ادعای نویسنده‌ی کتاب «از صبا تا نیما» را در مورد تأثیرپذیری دهخدا در سرودن این شعر از یک شاعر اهل قفقاز نقد کرده است.
کتاب «نکته‌های ناگفته»، مجموعه‌ی یادداشت‌های ادبی مهران افشاری را نشر زاوش در ۱۸۳ صفحه و به قیمت ۹۵۰۰ تومان منتشر کرده است.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
