جمعه، ۲ آذر ۱۴۰۳
نشست هفتگی شهر کتاب در روز سه‌شنبه، ۲۲ دی، ساعت ۱۶:۳۰ به بررسی مشترکات فرهنگی بین ایران و اسپانیا در حوزه فلسفه، ادبیات و موسیقی اختصاص داشت که با حضور غلامرضا اعوانی، میرجلال‌الدین کزازی، داریوش پیرنیاکان، حسن شفتی (رئیس انجمن دوستی ایران و اسپانیا)، و لئوپولدو استامپا (سفیر اسپانیا در ایران) و با همکاری انجمن دوستی ایران و اسپانیا در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
«مرزبان نامه» قصه‌های امروزی اسپانیا را پدید آورد
در آغاز این نشست، سید حسن شفتی گفت: نگاه ما در انجمن دوستی، پیوند ایران و اسپانیاست و باید آن را به شکل‌های گوناگون توسعه دهیم. ویژگی‌های فرهنگی در دو قاره متفاوت و با فاصله جغرافیایی چشمگیری یک موضوع استثنایی به‌شمار می‌آید که امیدواریم در فرصت‌های مناسب و مکرر این بحث‌ها را ادامه دهیم.
عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر افزود: همه ما بر دستاوردهای مثبت علم و فناوری در قرون گذشته به خوبی آگاهیم و به ظلم و ستم شگفت‌انگیز در قرون بشریت نیز آگاهی داریم، همه ما از فناوری‌ها بهره برده‌ایم ولی با نگرانی از نا اطمینانی‌ها و نگرانی‌ها در منظر بشریت احساس می‌کنیم در کشاکش این ناآرامی‌ها باز مبانی ارزشی، اندیشه‌های والای انسانی و زبان هنر است که می‌تواند جان تازه‌ای بر پیکرها بدمد.
شفتی یادآور شد: این مسأله در حوزه فرهنگی و ادبی امکان‌پذیر است، ایران و اسپانیا یک استثنا محسوب می‌شوند و الگوی صلح و دوستی با زبان و فرهنگ‌ها متفاوت است. این باور بسیاری از دوستان ایرانی و اسپانیایی محسوب می‌شود که ظرفیت بالقوه برای توسعه روابط ایران و اسپانیا فراتر از بالفعل است. حوزه‌ای با درهای همواره باز که ویژگی‌های درهای فرهنگی به‌شمار می‌آید.
وی افزود: این ویژگی به این معناست که درهای فرهنگی بسته نمیشود زیرا ریشه در فرهنگ مردم دارد. تاریخ روابط فرهنگی و اجتماعی ایران و اسپانیا به زمان اسطوره‌ای می‌رسد و این مسأله ریشه در گذشته‌های بسیار دور فرهنگی دارد. از قول هرودوت نقل شده که میان همراهان هرکول یک فرد پارسی به‌نام پاروس بوده است که به زمان‌های اسطوره‌ای برمی‌گردد. در مسیر تاریخ جای پای مادها را در سیبری در نخستین سال‌های هخامنشیان داریم و حضور میترا و آیین مانی نیز یکی دیگر از ویژگی‌های مشترک ایران و اسپانیاست.
رئیس انجمن دوستی ایران و اسپانیا یادآور شد: با توجه به تاریخ، ارتباطات ما به عصر وسطی برمی‌گردد و حاکمیت اسلام فرصت را برای حضور آرای علمی فراهم کرده است که تجلی آن را در زمینه‌های گوناگون ملاحظه می‌کنید. داستان حضور طارق در جبل طارق را آشناییم. آن دانش و فرهنگ، آثار و تمدن باشکوه از یک جان، کالبد و مجموعه به جا مانده از تمدن آن دوران است که تا عصر طلایی پیش رفت و نفوذ فرهنگ و تمدن اسلامی به کالبد اسپانیا جانی تازه به آن بخشید.
وی افزود: این کالبدی که دانش و فرهنگ جان آن بوده و آثار تاریخی به جای مانده در خلق و خوی مردم نشان می‌دهد که جای پای ایران در اسپانیا برای هر صاحب‌نظری شناخته شده است. آندلس آن روز خاستگاه تمدن و فرهنگ اسلامی بود و میعادگاه تمدن غرب نیز شد، حضور ایرانیان طیف گسترده‌ای از ارتباط را ایجاد کرد.
شفتی یادآور شد: نهضت ترجمه نیز توانست کمک‌های بسیاری به این مسأله کند و موسیقی، هنر، معماری، هنرهای دستی مانند بافندگی، مینیاتوری، خاتم‌کاری در اسپانیا فراوان به چشم می‌خورد و عادات، خلق و خوها و فلاسفه مانند فارابی، ابن‌سینا و غزالی الهام‌بخش آنان بود. بحث نفوذ فارابی در موسیقی اسپانیایی در تاریخ و مکتوب‌های مختلف مشهود است که یک ایرانی به نام زریاب در اسپانیا حضور داشته و در نظام حکومتی نفوذ کرده و یکی از مناصب بالا را در دست داشته است و عمده ذوق او در موسیقی به روشنی آشکار است. شطرج نیز توسط زریاب به آندلس رفت.
وی افزود: نگاه ابن سینا و داستان‌های سهروردی و فخرالدین رازی فرهنگ و ادب شکل گرفته‌ای در تعامل با ایران و اسپانیاست و مولانا در دمشق با ابن عربی ارتباط داشت و اگر به سده‌های اخیر برسیم «فدریکو گارسیا لورکا» را می‌یابیم که بستر فرهنگی فراوانی در اسپانیا داشته و برای تعامل با کشور ما تشابه فرهنگی بسیاری را می‌بینیم.
شفتی یادآور شد: از آن زمان تا امروز به نوعی زمینه‌سازی شده و علاقه مشترک و پدیده‌های فرهنگی ایران و اسپانیا بستری را فراهم کرده تا مجموعه‌ای غنی از فرهنگ را در پیش ما گذارد. به طرز عجیبی متوجه می‌شوید خواص و فرهنگیان به این معنا تأکید دارند که فتوحات در آندلس به دست ایرانیان نبود اما ادب و فرهنگ و دانش از ایران به آندلس رفته است.
اسپانیا تأثیر بسیاری از فرهنگ ایرانی گرفته است
سپس لئوپولدو استامپا، سفیر اسپانیا در ایران به زبان اسپانیولی سخن گفت و همسرش آن را برای حاضران در جلسه به فارسی ترجمه کرد. وی اظهار ناراحتی کرد که این دومین باری است که در ایران به سر می‌برم ولی نمی‌توانم به زبان فارسی سخن بگویم. این مسأله به دلیل کمبود تمایلاتم نیست بلکه سه دلیل اصلی دارد.
وی افزود: در ایران افرادی باهوش زندگی می‌کنند که در دانستن زبان خارجی تبحر دارند و من به راحتی می‌توانم با آن‌ها به زبان اصلی‌ام صحبت کنم، دوم این که نمایندگان وزارت امورخارجه به من کارهای بسیاری می‌دهند و فشار کاری‌ام زیاد است و فرصتی برای یادگیری نمی‌ماند و سوم این که سن بالا اجازه نمی‌دهد که بتوانم زبان اصلی را کمی فراموش کرده و زبان فارسی بیاموزم.
سفیر اسپانیا در ایران خاطرنشان کرد: در کشور اسپانیا درباره هنر، علم و تمدن ایرانی پیش از اسلام و دوره اسلامی شناخت کمی وجود دارد و این هنر در اروپا بیشتر به نام عرب‌زبانان است و این مسأله به اشتباه گرفته می‌شود ولی ما می‌دانیم این تأثیرات ایرانی است و باید بیشتر شناخته شود.
وی افزود: تأکید می‌کنم که ایران پیش از اعراب از یک تمدن بالایی برخوردار بوده‌اند و مراکز علمی بسیاری در دوره ساسانیان وجود داشته است. بخش اعظم نجوم ایران پیش از ساسانی و از دوره بابلیان شکل گرفته و به اسپانیا آمده است. پس از آن در زمینه نجوم و ریاضی مکمل ساسانی وجود داشته که وارد دنیای علمی اعراب شده است.
لئوپولدو استامپا خاطرنشان کرد: حسن الکرجی متولد کرج و از دانشمندان ایرانی است که بر نفوذ ایرانیان بر فرهنگ و علم چیره شد و در جوانی به بغداد مهاجرت کرد و در سال 1010 سه اثر مهم «الفخر»، «الکافی» و «البدیع» را نوشت اما متاسفانه، ما می‌بینیم که او را به عنوان دانشمندی عرب معرفی می‌کنند.
سفیر اسپانیا در ایران با ذکر نام حکیم عمر خیام، متذکر شد: او شاعر و ریاضیدان بزرگی است که امروزه همه دنیا او را به عنوان شاعر می‌شناسند و از تلاش‌های ارجمندش در حوزه ریاضی غافل‌اند. تقویم خیام پس از 500 سال یعنی در قرن شانزدهم الهام بخش تقویم رومانیا در اروپا شد، یا دیگرانی نظیر خواجه نصیرطوسی و... در تاریخ بشریت بسیار تاثیر گذار بوده‌اند که متاسفانه گاهی هویت ایرانی آن‌ها نادیده گرفته می‌شود.
وی افزود: علم ریاضی و نجوم انتزاعی است و یک توریستی که به اسپانیا می‌آید بیشتر به سمت دیدنی‌ها و جاذبه‌های گردشگری می‌رود و به سختی می‌تواند قضاوت کند یک‌سری تمدن‌ها به دیگر تمدن‌های تأثیر داشته است. این تأثیرات را در هنر و معماری سریع‌تر می‌توان دید. بیشترین میراث فرهنگ و هنر اسلامی و ایرانی را در مساجد، قصرها و کاخ‌ها مدیون فرمول‌های طراحی شده ایرانیان است و این‌ها از کشورهای عربی سرچشمه نمی‌گیرد. زیبایی هنر اسلامی از هیچ به‌وجود نیامده و تمام این تأثیرات را از ایران ساسانی گرفته‌اند.
لئوپولدو استامپا افزود: بیشترین مشترکات معماری در شهرهای اسپانیا برگرفته از کاشی‌هایی به رنگ زرد و آبی است که ما را به یاد کاشی‌های عالی قاپو می‌اندازد و ساختار شهری اسپانیا بسیار مشابهت به خانه طباطبایی کاشان دارد که دارای باغ‌های ایرانی است.
سفیر اسپانیا خاطرنشان کرد: کرکه گارد باورمند است که به سمت آینده زندگی می‌کنیم ولی زندگی را از گذشته درک می‌کنیم و فرهنگ دو کشور از گذشته تأثیرات بسیاری گرفته است و باید با شوق و عشق این کار را انجام دهیم. این مسأله به زبان ما شدت و تراکم می‌بخشد و به تحکیم روابط دوستی ایران و اسپانیا می‌انجامد. عمرخیام معتقد است که زمان به ضرب آهنگ خورشید پیش می‌رود و زبان به ضرب آهنگ عشق پیش می‌رود.
ترجمه کتاب‌های فلاسفه ایرانی منابع مهم اروپاییان
سپس غلامرضا اعوانی در زمینه فلسفه به اشتراکات ایران و اسپانیا پرداخت و گفت: امسال دانشگاه کمبریج 800 سال تأسیس خود را جشن گرفته است و بخش مهمی را به مقاله «از بیت‌الحکمه بغداد تا کمبریج» اختصاص داده است. می‌بینیم که یک رابطه بسیار عمیق بین تمدن اسلام و غرب به‌وجود آمده است و دانشگاه کمبریج 800 سال را با جهان اسلام تطبیق می‌دهد.
وی افزود: سه دانشگاه آکسفورد، کمبریج و پاریس در سال 1215 تأسیس شدند و با هم رقابت کردند، همه این‌ها از آندلس است. پیش از این دانشگاه‌های آندلس یا اسپانیایی مانند قارچ روییدند و این تأثیر فرهنگ اسلامی و ترجمه آثار اسلامی بوده که موجب پیدایش دانشگاه‌های اسلامی شده است.
رییس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران خاطرنشان کرد: صنایعی مانند کشت ابریشم، نام میوه‌ها، تجارت، دریانوردی، انواع بادبان‌ها، زندگی شهرنشینی، صنعت چاپ، کاغذسازی، سفال‌سازی، سرامیک و... از طریق ایرانیان به اروپا و اسپانیا رفت.
وی افزود: در گذشته اروپاییان به دو زبان لاتین و یونانی سخن می‌گفتند ولی در آن جا فلسفه رواج نداشته و تنها الهیات مسیحی مطرح بوده است، در بخش لاتین نیز اصلا فلسفه وجود نداشته و در دوران فطرت دو کتاب از ارسطو به لاتین ترجمه شده و نهضت ترجمه، با ترجمه این آثار اسلامی شکل گرفت و ابن طفیل نیز در علوم و فنون نهضتی را به‌وجود آورد.
این استاد فلسفه خاطرنشان کرد: درباره وسعت ترجمه نام بیش از 70 تا 80 مترجم آمده است و آثار متفکران اسلامی در همه علوم و فنون به لاتین ترجمه شده است. شرح کبیر و متوسط ابن رشد به زبان عربی ترجمه شده است. ابن‌طفیل به نقد فلاسفه می‌پردازد و غزالی را نقد می‌کند ولی به ابن سینا می‌رسد بسیار او را ستایش می‌کند و به کتاب حکمت مشرقیه اشاره می‌کند. نام ابن رشد در شرق شناخته شده نیست.
وی افزود: اسپانیا فیلسوفان یهودی داشته که تحت تأثیر مسلمانان بوده‌اند و می‌بینیم که تمام آثار ابن رشد به فارسی ترجمه شده است. مسلمانان در علم نجوم تحول به‌وجود آوردند رصدخانه‌هایی که در ایران، اصفهان، هرات و سمرقند، قاهره و... بود نشان از این تحول است. شاخه‌هایی از ریاضیات که خوارزمی نوشته و کتاب طب ابن سینا به نام قانون بعد از انجیل پرطرفدارترین کتاب به‌شمار می‌رفته است.
اعوانی یادآور شد: اسپانیا بر غرب بسیار تأثیرگذار بوده و غرب مدیون اسپانیاست و از طریق اسپانیا در آمریکای جنوبی از معماری ایرانی بهره گرفته است. از طریق اسپانیا فرهنگ ما به هرجایی که تحت تأثیر فرهنگ اسپانیا بوده به آمریکای لاتین نیز نفوذ کرده است.
داریوش پیرنیاکان از استادان موسیقی نیز در این جلسه درباره موسیقی سخن گفت و پیشینه تأثیرات موسیقی ایرانی بر اسپانیا را برای حاضران در جلسه واشکافی کرد.
جای پای ادبیات کلاسیک ایران در کشور اسپانیا مشهود است
سخنران بعدی، میرجلال‌الدین کزازی بود که سخنانش را این‌گونه آغاز کرد: نمی‌توان گفت اسپانیا یکی از کانون‌های فرهنگ و ادب ایران شمرده می‌شده است، مانند پاره‌ای دیگر از کشورهای اروپایی، اگر بخواهیم به چرایی پدیده‌ها بپردازیم و به این پرسش پاسخ دهیم می‌بینیم که پیوند اسپانیا با تاریخ و فرهنگ ایرانی در جهان باستان و روزگار نو با میانجی و پایمردی انجام گرفته است.
وی افزود: یکی از برترین و شناخته‌ترین ویژگی‌های اسپانیا پدیده فرهنگی گاو اوژنی است، اسپانیا سرزمین گاو اوژنان است، نمی‌خواهم از واژه گاوکش بهره ببرم. این پدیده توسط ماتادورهای اسپانیا روایی یافته و خاستگاه کهنی را به تصویر کشیده است.
این شاهنامه‌پژوه خاطرنشان کرد: می‌توان انگاشت که پدیده نامدار گاو اوژنی در اسپانیا نمود، نشان و یادگاری باشد که یکی از آیین‌های کهن ایرانی در این سرزمین هنوز برجای مانده است. آن آیین مهرپرستی و میترائیسم نامیده می‌شود. این آیین در ایران زمین در پی تنگ‌بینی و خشک‌اندیشی موبدان زرتشتی از میان رفت و در باختر زمین گسترش و روایی بسیار یافت و پیش از آیین ترسایی برترین آیین جهانی در جهان شاهی روم، آیین مهر بود.
وی افزود: در آیین مهرپرستی یکی از نگاره‌های بسیار شناخته شده که به‌ویژه نمونه‌های فراوان از آن را در روم باستان و اروپا می‌توان یافت نگاه مهر است، جوان برومند و رخشان‌روی که بر پشت پای ژنده نشسته و خنجری بر آن کشیده است و می‌خواهد گاو را پی کند.
نویسنده «نامه باستان» یادآور شد: گاو اوژنی یکی از ویژگی‌های بنیادی مهر ایرانی است و گاو در نمادشناسی، کهن‌ترین نشانه آفرینش آب و خاک، جهان گیتی و پیکرینه است زیرا گاو، مام زمین محسوب می‌شود و در افسانه کهن هم می‌بینیم که زمین با شاخ گاوی نهاده شده و در برابر شیر، نماد آفرینش برین و آتشین است.
وی افزود: در گاه‌شماری نمادین و ایرانی دومین ماه سال که ماه شگفتی و پروردگی جهان آب و خاک است رستاخیزی در گیتی روی می‌دهد. اردیبشهت، ماه گاو است و در برابر دومین ماه تابستان که در آن خورشید در بیشترین پرتوفشانی خود قرار می‌گیرد، ماه شیر است و بیهوده نیست که یکی از آشناترین نگاره‌های تخت جمشید نگاره شیری است که چنگ بر کپل گاوی زده و گرم درشکستن و فروافکندن آن است.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: در این پدیده آسمان بر زمین و گیتی بر مینو و مینو بر گیتی چیره می‌شود، این ورزش و پدیده فرهنگی که در اسپانیا روایی یافته، بخش سرشتی و ساختاری آن ناگزیر از فرهنگ اسپانیاست. مهر با پی کردن گاو می‌کوشد آفرینش را از بند برهاند و جان‌ها را رهایی ببخشد و زمین را به آسمان بپیوندد و بازگرداند. پیوندهای اسپانیایی‌ها با ایرانیان به روزگاران بسیار کهن نیز بازمی‌گردد.
وی افزود: در هر دو آشنایی‌ها و پیوندهایی که اسپانیایی‌ها با ایرانیان داشته‌اند در روزگار کهن‌تر و نوتر این آشنایی یک‌باره و بی‌میانجی نبوده است و فرهنگ ایرانی به یاری اسلام به اسپانیا می‌رود و اسپانیا دروازه‌ای می‌شود که باختر زمینیان بتوانند با فرهنگ ایران‌زمین آشنایی بجویند ولی همه آن‌چه را که فرزند برومند و بالابلند ایران پدید آوردند از سر نادانی و تیره‌دلی به دیگران باز می‌خوانند و خواهش من این است زمانی که دانش‌ورانه سخن می‌گوییم مرزها را پاس بداریم و بگوییم ایرانیان چنین کرده‌اند.
کزازی یادآور شد: ما در روزگارانی هستیم که بخواهند یکی از دانشمندان فرهنگ و تاریخ ایران را بربایند و از آن خود کنند، آیا این ایرانیان بوده‌اند که این همه دانش را همراه خود به اسپانیا برده‌اند یا باختر زمینیان؟ من بارها گفته‌ام که اگر آیین گرامی اسلام به ایران زمین نمی‌آمد چیزی به نام فرهنگ اسلامی پدیدار نمی‌شد آن فرهنگ نیز مانند فرهنگ کهن ازآن ماست.
وی افزود: ما نمی‌خواهیم مانند دیگران آن‌چه ازآن ما نیست به نیرنگ و ترفند به خود بازبندیم و آن‌چه ازآن ماست به آسانی از دست بدهیم. فرهنگ ایرانی به یاری دین اسلام به اسپانیا برده شد و بزرگانی در آن سرزمین پدید آمدند که مایه نازش بودند و قلمرو گوناگون دانش، ادب و هنر را پایه‌ریزی کردند اما اسپانیایی‌ها از آن روی که با زبان پارسی کمتر آشنایی داشتند فرهنگ ایرانی را به یاری زبان تازی می‌شناختند و بخت آن را نیافتند که با زبان شکرین ایرانی آشنا شوند.
این استاد دانشگاه یادآور شد: یکی از گرامی‌ترین و گرانمایه‌ترین داستان‌هایی که تا کنون نوشته شده دن کیشوت از سروانتس نویسنده اسپانیایی است. دو ویژگی برجسته دن کیشوت که با شیوه داستان‌نویسی ایرانی می‌بینیم روش داستان در داستان است که از کهن‌ترین شیوه‌های داستان‌نویسی محسوب می‌شود. ادب‌شناسان باخترینه برآن باورند که این ویژگی از ادب خاورانه ستانده شده است.
وی افزود: این داستان‌ها از درون داستان‌های هزار و یکشب برآمده و شیوه‌‌ای در داستان‌نویسی پدید آورده است. اسپانیایی‌ها با زبان و ادب پارسی در روزگار کهن‌تر به یاری دیگر زبان‌های اروپایی آمدند و ما ایرانیان با اسپانیایی‌ها بیش از دیگر اروپایی‌ها پیوند داریم، اگر کسی از ایران به اسپانیا برود خود را غریب نمی‌بیند هر چند مسلمانی در آن‌جا مشاهده نمیشود. سال‌ها فرمان راندن مسلمانان بر اسپانیا که به عنوان دروازه‌ای به‌شمار می‌رفته که اروپاییان از آن توانسته‌اند با فرهنگ ایرانی آشنا شوند انگیزه‌ای است که ما ایرانیان در اسپانیا خود را غریبه نمی‌یابیم.
کزازی یادآور شد: دومین سرزمینی که آشنای ماست ایتالیاست که در پیشینه خود پیوندهایی بسیار بیشتر از دیگر سرزمین‌های اروپایی با ما ایرانیان داشته است. ما دیری نیست که آغاز کرده‌ایم که با ادب اسپانیایی آشنا شویم، زبان اسپانیایی مانند زبان باستانی گونه‌ای جها‌ن‌شناسی به‌وجود آورده است و قلمرو ادب اسپانیایی بسیار گسترده‌تر از جغرافیای اسپانیاست.
وی در پایان سخنانش گفت: به سود ماست که بکوشیم بیشتر با زبان و فرهنگ اسپانیایی آشنا شویم و از سوی دیگر به سود اسپانیایی‌هاست که اگر با تاریخ و فرهنگ و ادب ایران آشنا شوند خود را ژرف‌تر خواهند شناخت زیرا پیشینه فرهنگی ایران و اسپانیا به روزگاران بسیار کهن بازمی‌گردد.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
