مولانا مردی جهانی‌ست

رساله‌ای در ذکر شرایط خلوت

سه‌شنبه دوازدهم دی، نشستی با عنوان «مولانا در گذر زمان» در مرکز فرهنگی شهر کتاب با همکاری مرکز فرهنگی «یونس امره ترکیه» برگزار شد. در این نشست دکتر عدنان کارا اسماعیل اوغلو، استاد زبان و ادبیات فارسی و مولوی‌شناس برجسته‌ی ترکیه و دکتر توفیق سبحانی مترجم و مولوی‌شناس، حضور داشتند. دکتر اسماعیل اوغلو، طی سال‌ها تدریس و پژوهش در حوزه‌ی مولوی‌شناسی، در گسترش اندیشه‌های مولانا بسیار کوشیده است. وی مثنوی معنوی را به زبان ترکی برگردانده و هم‌چنین اثری در باره‌ی کتاب‌شناسی مولانا در دست تالیف دارد؛ انتشار هشتصد بیت از مثنوی معنوی به سه زبان فارسی، ترکی و انگلیسی، در قالب یک کتاب از دیگر آثار اوست. دکتر توفیق سبحانی نیز، مترجم آثار ادبی ترکی، هم‌چون آثار شارح برجسته‌ی مثنوی، «عبدالباقی گلپینارلی» است؛ وی هم‌چنین تصحیح فیه ما فیه، مکتوبات و مجالس سبعه را در کارنامه‌ی خود دارد.
سال ۲۰۱۳، سال همکاری‌های مشترک فرهنگی ایران و ترکیه نام‌گذاری شده است. به همین مناسبت در بهار آینده همایش سعدی و یونس امره در تهران و آنکارا برگزار می‌شود. ایران و ترکیه مشترکات فرهنگی و تاریخی فراوانی دارند، از آن جمله می‌توان بر وجود مولانا تاکید کرد که محور وحدت دو کشور قرار گرفته است. مولانا نقش مهمی در گسترش زبان و ادبیات فارسی در ترکیه داشته است، تا جایی که هنوز در ترکیه مجالس مثنوی‌خوانی برگزار می‌شود.

طبیب علت‌های روحی!
دکتر عدنان کارار اسماعیل اوغلو، درباره‌ی تاریخچه‌ی مثنوی‌خوانی در ترکیه گفت: از زمان مولانا تا کنون، در آسیای صغیر یعنی آناتولی، مثنوی‌خوانی وجود داشته است. در ترکیه از هر فرصتی برای خواندن مثنوی استفاده می‌شود. مثنوی معنوی راهنمای کلام مردم ترکیه است. امروز در شهرهای مختلف ترکیه، جلسات مثنوی‌خوانی برگزار می‌شود. به عنوان مثال در آنکارا، جلسه‌ی مثنوی‌خوانی وجود دارد که مدت سیزده سال تداوم داشته است. در این جلسه، علاوه بر اقشار مختلف مردم، استادانی چون «دریا اورس» و «مصطفی اشکر» نیز حضور پیدا می‌کنند. برگزاری جلسات مثنوی‌خوانی، تنها نمونه‌ای از ارادت و علاقه‌ی مردم ترکیه به مولانا و دیگر مشترکات فرهنگی میان دو کشور ایران و ترکیه است.
وی افزود: در سال‌های اخیر، پژوهش‌های زیادی درباره‌ی مولانا انجام شده است که به صورت کتاب یا مقالات علمی منتشر شده‌اند. هم‌چنین تحقیقات دامنه‌داری راجع به آثار نویسندگان قرون گذشته‌ی ترکیه که آثاری درباره‌ی مولانا نگاشته‌اند انجام که منجر به چاپ چندین شرح بر مثنوی معنوی شده است. امروز جوانان ترکیه، بیشتر از هر دوران دیگری به آثار و شخصیت مولانا توجه دارند و بیش از پیش در پی کشف مبانی اخلاقی و اندیشه‌های ناب انسانی او هستند. رسوخ احساسات الهی و انسانی مولوی در عامه‌ی مردم ترکیه، چه نسل جوان و چه بزرگ‌سال، نیازمند بررسی دقیق‌تر و کار‌شناسی علمی است.
مولوی‌شناس برجسته‌ی ترک بر توجه ویژه‌ی مردم ترکیه بر مفاهیم اخلاقی موجود در اشعار مولانا تاکید کرد و گفت: در حال حاضر برخی از ابیات خاص مثنوی معنوی بیشتر مورد توجه مردم ترکیه قرار می‌گیرد. از آن دست می‌توان بر ابیاتی چون: «مهر و رقت وصف انسانی بود/ خشم و شهوت وصف حیوانی بود» و «کار مردان روشنی و گرمی است/ کار دونان حیله و بی‌شرمی است» اشاره کرد. هر چند اشعار مولانا در همه جای دنیا از این توجه برخوردار است.
اسماعیل اوغلو ادامه داد: هر هفته جلسه‌ی سماع یا اجرای آیین شریف در شهر قونیه برگزار می‌شود و بیش از دو هزار نفر از سراسر ترکیه در این مراسم شرکت می‌کنند. در مراسم آیین شریف، ابتدا سخنانی راجع به مولوی گفته می‌شود، سپس مراسم سماع اجرا می‌شود. این نمونه‌ای دیگر از ارادت و توجه‌ی خاص ترکیه‌ی امروز به مولاناست. در دانشگاه‌های ترکیه نیز سالانه ده‌ها سمینار و سخنرانی‌ راجع به مولانا برپا می‌شود. پیشینیان مکتوبات بسیاری در شرح مثنوی نگاشته‌اند که تعداد آن به بیش از شصت اثر می‌رسد. اکنون نیز کتاب‌های بسیاری از نسخ خطی مثنوی در کتاب‌خانه‌های ترکیه یافت می‌شود.
وی، عبدالباقی گلپینارلی را مولوی‌شناسی برجسته و شخصیتی تاثیرگذار در گسترش اندیشه‌های مولوی در ترکیه معرفی کرد و افزود: در ترکیه آثار گلپینارلی بسیار حایز اهمیت است. او راه را برای مولوی‌شناسان و مولوی‌دوستان ترکیه باز کرده است. گلپینارلی نخستین کسی است که تمام آثار مولانا را به ترکی ترجمه و در اختیار ترک زبانان قرار داده است. آرزوی وی این بود که تصویر نسخ خطی معتبر مولانا در ترکیه چاپ شود. این مهم در زمان حیات عبدالباقی گلپینارلی به انجام نرسید، اما امروز غالب نسخ خطی معتبر مولانا، چه مثنوی و چه آثار دیگر او چون، مجالس سبعه و فیه ما فیه، به این صورت چاپ شده است. امید است هم‌چنان‌که مثنوی معنوی به زیان فارسی در آنکار چاپ شد، آثار دیگر مولانا نیز به زبان فارسی در ترکیه به چاپ برسد.
دکتر عدنان کارا اسماعیل اوغلو با خواندن اشعاری از شاعران مختلف ترک در وصف مولوی، سخنان خود را به پایان رساند.

یک جهان، یک مولوی!
دکتر توفیق سبحانی، اشتراکات فرهنگی ایران با کشورهای هم‌جوار خود، چون ترکیه، افغانستان، هند و پاکستان را نکته‌ای بسیار مهم دانست و گفت: این کشور‌ها با شعر ایران و شاعرانی چون مولوی، حافظ و فردوسی بیگانه نیستند. به عنوان مثال، وقتی‌که سلطان محمد فاتح به کاخ قسطنطنیه وارد شد این دو بیت را خوانده: پرده‌داری می‌کند در کاخ قیصر عنکبوت/ بوم نوبت می‌زند بر طارم افراسیاب/ شعله چون سردار جنگی می‌کشد هر گوشه سر/ تیغ خونین می‌زند بر ابر لرزان آفتاب.
با وجود اینکه سلطان محمد ‌خود شاعر بوده است، اما این ابیات از او نیست. در این ابیات، به وضوح رد و نشان شاهنامه‌ی حکیم فرزانه‌ی توس آشکار است که این خود گویای تاثیر شگرفت شعر فارسی بر کشورهای هم‌جوار است.
وی در تاکید بر تاثیر زبان و شعر فارسی بر مردم دیگر ملل، خاطره‌ای ذکر کرد: یکی از استادهای برجسته‌ی ایران که خدایش بیامرزاد، می‌‌گفت: «در یکی از کشور اسکاندیناوی من به همراه چند استاد زبان و ادبیات فارسی دیگر برای صرف غذا در محلی حاضر شدیم. پیش از ورود تصمیم گرفتیم در آن‌ جا به‌جای صحبت معمول تنها شعر بخوانیم و همین کار را کردیم. پس از لختی توجه‌ی مشتریان رستوان به ما جلب شد، تا اینکه یکی به ما مراجعه کرد و گفت: این زبانی که شما صحبت می‌کنید، زبان شعر است. گفتیم مقصود ما هم همین بود که بفهمیم آیا موسیقی موجود در شعر فارسی را دیگران نیز می‌فهمند.»
 گوینده‌ی این خاطره، کسی است که «خاطرات خانه‌ی اموات» نوشته‌ی داستایوفسکی را از فرانسه، «سپید دندان» اثر جک لندن را از انگلیسی و «ابواب فراموش شده‌ی کلیله و دمنه» ‌ را از عربی به فارسی برگردانده است. زنده یاد استاد دکتر محمد جعفر محجوب.
سبحانی میزان ارادت و احترام ترک‌ها به مولوی را بسیار دانست و گفت: کسانی که به قونیه سفر کرده‌اند و عظمت و شکوه مدفن و بارگاه مولوی را از نزدیک دیده‌اند، می‌دانند که مولوی نزد مردم ترکیه بسیار محترم و از جایگاه خاصی برخوردار است. علاقه‌ به مولانا نزد مردم ترکیه و ایران، در بیست ساله‌ی اخیر بیشتر شده است. روزگاری می‌گفتند: «مثنوی را اگر فشار دهید، کفر از آن می‌چکد» اما امروز آثار مولوی و اندیشه‌های او مورد عنایت خاص و عام قرار گرفته است.
مترجم آثار عبدالباقی گلپینارلی، درباره‌ی این مولوی‌شناس ترک گفت: می‌دانیم که یکی از اساتید و ادبای معاصر ما استاد بدیع‌الزمان فروزانفر است؛ افرادی مثل دکتر زرین‌کوب، دکتر شفیعی کدکنی، دکتر مهدی محقق از شاگردان او بودند. زندگی‌نامه‌ی گلپینارلی حاوی مطالبی‌ست که در زندگی فروزانفر دیده نمی‌شود، چراکه گلپینارلی از منابعی خاص بهره برده بود. فرد موثر دیگر در این حوزه، سلیمان نحیفی است. او در قرن دوازدهم مدتی را به عنوان نماینده‌ی سیاسی در ایران به سر برده است. نحیفی دفا‌تر شش‌گانه و دفتر هفتم مثنوی را که بنا بر مستنداتی مجعول است، به ترکی برگردانده است. شارح ترک دیگر اسماعیل عنقروی است، او شرحی جامع بر دفتر هفتم نوشته است. البته می‌دانیم که در حقیقت مثنوی شامل شش دفتر و به دقت، ۲۵۶۷۶ بیت است و نه بیشتر.
سبحانی، بیان مطالبی در ارتباط با یونس امره، شاعر هم عصر مولوی را ضروری دانست. وی تصریح کرد: من امره را با باباطاهر مقایسه می‌کنم؛ همچنان که باباطاهر بر لهجه‌ی همدانی در اشعار خود تاکید داشت که قابل ترجمه نیست، امره زبانی بر آثار و اشعار خود برگزید که قابل ترجمه نیست. با این حال، اخیرا ترجمه‌هایی از آثار او صورت گرفته است که بسیار نا‌مطلوب هستند، این امر مرا واداشت تا به جهت ادای دین ایرانیان به یونس امره کاری از او ترجمه کنم. او هم‌عصر مولانا بوده است و خوشبختانه اصیل‌ترین نسخه‌ی دیوانش اکنون در کتاب‌خانه‌ی سلطان محمد فاتح موجود است، می‌خواهم آن را به همت بنیاد یونس امره به فارسی برگردانم.
وی در انتها خاطرنشان کرد: می‌دانیم که شاهنامه برای ایرانیان بسیار عظیم و گران‌بها ا‌ست، این کتاب در ترکیه تا کنون دوازده بار ترجمه شده است. در زمان مولانا، در آناتولی و در قونیه و اطرافش، پادشاهان سلجوقی، کیقباد، کیخسرو و امثال این‌ها نام داشتند. اولین کاخ مزین به تابلوهای شاهنامه در نزدیکی قونیه قرار داشته است که اکنون از بین رفته است. مولانا در قرنی در قونیه می‌زیست که نوه‌ی چنگیز در آن‌جا حکمرانی می‌کرد. او در آن زمان همه را به وحدت دعوت می‌کرد. مولانا متعلق به یک ملیت خاص نیست، او یک مرد جهانی است. امید است که ما نیز به این وحدت دست پیدا کنیم.