جمعه، ۲ آذر ۱۴۰۳
روزبه رحیمی:
هر بازاری، حتی بازار سوسیالیستی، نوعی نظام تعرض‌آمیز است. کوشش‌‌های ما برای فراتر رفتن از این سبعیت تاکنون شکست خورده است. من فکر نمی‌کنم نتیجه‌گیریِ درست رها کردن این تلاش باشد. (چرا سوسیالیسم نه؟، ص ۹۳)
«چرا سوسیالیسم نه؟» دومین کتابی است که از جرالد آلن کوهن به فارسی ترجمه و منتشر شده است. پیشتر کتاب «نظریه‌ی تاریخ کارل مارکس» با ترجمه‌ی محمود راسخ افشار از سوی نشر اختران منتشر شده بود. کوهن در سال ۱۹۴۱ متولد شد و تحصیلات خود را زیر نظر آیزیا برلین و گیلبرت رایل در دانشگاه آکسفورد و مک‌گیل گذراند. تحصیلات او هم‌زمان بود با شکوفایی فلسفه‌ی تحلیلی در دانشگاه آکسفورد. او که در خانواده‌ای استالینی متولد شده و رشد یافته بود، تحت تأثیر اندیشه‌ی تحلیلی تبدیل به شکل‌دهنده‌‌ی اصلی جریان فلسفی موسوم به مارکسیسم تحلیلی شد. این جریان فکری طیفی از اندیشمندان مارکسیست، از اقتصاددان تا فیلسوف و جامعه‌شناس را در برمی‌گیرد. افرادی مانند جان الستر و جان رومر از دیگر چهره‌های مشهور این جریان هستند. بعد از کتاب «نظریه‌ی تاریخ کارل مارکس»، کوهن به دغدغه‌ی دیرینه‌اش یعنی فلسفه‌ی سیاسی و بحث عدالت روی می‌آورد و در اکثر آثارش به نقد و تحلیل فیلسوفان لیبرال و به‌طور مشخص نوزیک و رالز می‌پردازد. اشاره و تأکید کوهن به این مسأله که چگونه استدلال‌های لیبرالی در دفاع از آزادی، می‌توانند محدود کننده‌ی آزادی‌های بسیاری باشند، از دستاوردهای مهم فکری او به‌شمار می‌آید.
«چرا سوسیالیسم نه؟» از پنج قسمت تشکیل شده است. روال حاکم بر کتاب و ترتیب فصول به این صورت است که کوهن در ابتدا استدلالی مطرح می‌کند و سپس همان‌گونه که خود در مقدمه‌ی کتاب گفته است: «سعی می‌کنیم ببینیم این استدلال مقدماتی تا چه اندازه در پرتو تأمل بیشتر تاب می‌آورد.» (ص ۲۰)
قسمت اول با عنوان «سفر تفریحی» نام‌گذاری شده است. کوهن در این قسمت از خواننده می‌خواهد تصور کند در یک سفر تفریحی به سر می‌برد. قواعد حاکم بر این سفر را برمی‌شمارد: هیچ سلسله مراتبی وجود ندارد و سعی می‌شود هرکس کاری را که دوست دارد انجام دهد. از نظر کوهن در بسیاری موقعیت‌های از نظر جمعیتی کوچک، افراد در چارچوب طرح و برنامه‌ا‌ی مشترک با یکدیگر همکاری می‌کنند و تا آن‌جا که میسر باشد همه فرصت‌های کم و بیش مشابهی دارند. در چنین موقعیت‌هایی حتی آدم‌هایی که با مساوات‌طلبی ضدیت تام دارند هنجارهای برابری را می‌پذیرند. کوهن حالت‌های مختلف ممکن در سفرهای تفریحی را بررسی می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که غالب افراد به ایدهآل سوسیالیسم، یعنی مالکیت جمعی و بده‌بستانِ با برنامه، دست‌کم تحت شرایطی محدود و معین تمایل بیشتری دارند. کوهن الگوی این سفر را نقطه‌ی اتکا و مرجع بسیار مناسبی می‌داند برای بررسی این پرسش که آیا سوسیالیسم در کل جامعه امری مطلوب و ممکن است؟
در قسمت دوم کتاب، نویسنده دو اصل حاکم بر سفرهای تفریحی را شرح می‌دهد. یکی اصل مساوات‌طلبی و دیگری اصل اجتماع. اصل مساوات‌طلبانه‌ای که در سفر تفریحی تحقق می‌یابد را اصل بنیادی برابری فرصت‌ها می‌نامد. برابری فرصت‌ها به معنای برداشتن موانع برای دستیابی به فرصت‌ها و برقراری شرایط برابر برای همه است. کوهن سه نوع برابری فرصت برمی‌شمرد. «برابری فرصت بورژوایی» که محدودیت‌های منزلتیِ برساخته‌ی جامعه بر اقبال‌های زندگی را برمی‌دارد. (ص ۳۱) برابری فرصت از نوع چپ - لیبرال که علیه آثار محدودکننده‌ی موقعیت‌های اجتماعی نیز عمل می‌کند و با تحقق آن «سرنوشت افراد به وسیله‌ی استعداد فطری و انتخاب‌های شخصی‌شان تعیین می‌شود و تابع زمینه‌ی اجتماعی آنان نخواهد بود.» (ص ۳۳) و نوع سوم «برابری سوسیالیستی فرصت‌ها» است که نابرابری برآمده از اختلاف‌های فطری را منشأ دیگرِ بی‌عدالتی می‌داند و با تحقق آن «اختلاف موجود در حاصل کار تنها بازتاب‌دهنده‌ی اختلاف در سلیقه و انتخاب خواهد بود.» (ص ۳۴)
برابری سوسیالیستی فرصت‌ها با سه نوع نابرابری سازگار است که با عظیم شدن این نابرابری‌ها اجتماع تحت فشار قرار می‌گیرد. بنابراین برابری سوسیالیستی فرصت‌ها باید با اصل اجتماع تعدیل شود تا جامعه بتواند همان خصوصیات سوسیالیستی را از خود بروز دهد که سفر تفریحی را جذاب می‌کرد. «شرطی که در این‌جا به‌عنوان شرط اجتماع مطرح شد و خصلتی محوری دارد این است که افراد به فکر یکدیگر باشند. در صورت ضرورت و امکان از یکدیگر مراقبت کنند. و نیز به همین مراقبت و اعتنا به یکدیگر فکر کنند.» (ص ۴۸)
اگر سوسیالیسم امری ممکن باشد، آیا مطلوب هم هست؟ کوهن در قسمت سوم کتاب به‌دنبال پاسخ به این پرسش است. او ارزش‌های حاکم بر سفر تفریحی مانند همکاری و از خودگذشتگی را تنها مختص جمع دوستان و اجتماع کوچک نمی‌داند. در یک جامعه‌ی مبتنی بر بازار، حس جمعی میان افراد وجود ندارد و افراد نسبت به سرنوشت کسانی که با آن‌ها در مبادله هستند بی‌تفاوت‌اند و مطلوب است به شیوه‌ای دیگر پیش برویم. اما آیا این مطلوب (سوسیالیسم) ممکن است؟ این پرسش موضوع قسمت چهارم این کتاب است. کوهن در مقام پاسخ‌گویی به کسانی برمی‌آید که معتقدند سوسیالیسم در مقیاس کلِ جامعه امری غیرممکن و به دلیل محدودیت‌های طبیعت بشری و محدودیت‌های تکنولوژی تنها در یک سفر کوتاه تفریحی امکان‌پذیر است. او در ادامه‌ی این بخش شیوه‌های مختلف برقراری سوسیالیسم و موانع تحقق آن را بررسی می‌کند و به تحلیل آرای جوزف کارینز (استاد دانشگاه علوم‌سیاسی دانشگاه تورنتو) و جان رومر (اقتصاددان دانشگاه ییل) در این زمینه و مباحثی مانند «سوسیالیسم استوار بر بازار» می‌پردازد.
در قطعه‌ی پایانی کتاب، کوهن بیان می‌کند که باید موانع پیشِ روی تحقق ایدهآل سوسیالیستی، یعنی قدرت جاافتاده‌ی سرمایه‌داری و خودخواهی فردی‌ِ انسانی را جدی گرفت اما نباید خودِ ایده‌ال را رها کرد. «رها کردن ایدهآل به دلیل وجود چنین موانعی بر سر راه آن به سردرگمی می‌انجامد، و سردرگمی هم مولد عمل بی‌جهت است.» (ص ۹۱)
این کتاب در فضایی نوشته شده است که طبعاً بیگانه‌ترین عنصر با آن مفهوم سوسیالیسم است. در زمانی که بنگاه‌های مالی وابسته به سرمایه‌داری در سراسر جهان گسترده شده‌اند و دولت‌های نئوکان سیاست‌های ضد مردمی خود را در آمریکا و اروپا پیش می‌برند، جرالد کوهن با نگاهی تحلیلی و استدلالی اخلاقی از ایدهآل سوسیالیسم سخن می‌گوید و از همگان می‌پرسد: چرا سوسیالیسم نه؟
* چرا سوسیالیسم نه؟، جرالد آلن کوهن، شاپور اعتماد، هرمس، ۱۳۹۲، ۴۰۰۰ تومان
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
