جمعه، ۲ آذر ۱۴۰۳
روزبه رحیمی: دکتر احمدرضا یلمه‌ها سال ۱۳۵۳ در شهرستان مبارکه واقع در استان اصفهان متولد شد. او پس از اخذ دیپلم فرهنگ و ادب، دیگر مقاطع تحصیلی خود را تا اخذ دکتری با درجه‌ی ممتاز در دانشگاه اصفهان ادامه داد. از میان مقالات و تالیفات بسیار او، کتاب «مثنوی شاهد عرشی» و «مناظره‌ی بغداد و اصفهان» مجالی ایجاد کرد تا با ایشان درباره‌ی این دو اثر گفت‌وگو کنیم. از سعه‌ی صدر ایشان برای پاسخ‌گویی به سوالات سایت شهر کتاب به رغم درگیری‌های شدید کاری، سپاسگزاریم.
آقای دکتر در ابتدا برای آشنایی بیشتر خوانندگان ما، توضیحی در مورد سوابق علمی و آثارتان بفرمایید:
احمدرضا یلمه‌ها هستم. دانشیار زبان و ادبیات فارسی و عضو هیأت علمی دانشگاه. مقاطع تحصیلی را در دانشگاه اصفهان گذرانده‌ام و اکنون در دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان در مقاطع ارشد و دکتری زبان و ادبیات فارسی مشغول به تدریس هستم. با توجه به علاقه فراوان به رشته‌ی تحصیلی خود، به لطف و یاری حق تاکنون، ۱۷ کتاب و ۷۰ مقاله علمی ـ پژوهشی در زمینه‌های مختلف نقد، تصحیح متون و متون کلاسیک ادب فارسی تألیف کرده‌ام.
سال گذشته کتاب «مثنوی شاهد عرشی» با مقدمه و تصحیح شما از سوی شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی منتشر شد. این کتاب و شاعر آن متعلق به چه دوره‌ای از تاریخ ادبیات فارسی است و اشعار آن به چه سبکی سروده شده است؟
مثنوی شاهد عرشی از عرشی دهلوی (اکبر آبادی) است. میرمحمد مؤمن عرشی از شاعران پارسی‌گوی و از صوفیان و خوشنویسان سده‌ی یازدهم هجری است. والدین این شاعر اصالتاً اهل کرمان بوده‌اند که پیش از تولد او به هند رفته و در آن‌جا ساکن می‌شوند. این اثر در دوره‌ی حیات یکی از پربحث‌ترین سبک‌های ادبی ایران، یعنی سبک هندی سروده شده است. ولیکن از لحاظ شعری، بسیار روان و قابل فهم است.
گفته شده که این مثنوی تقلیدی است از مثنوی معنوی مولانا. این تقلید به شیوه‌ای است، چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با مثنوی مولانا دارد و قصد شاعر از این تقلید چه بوده است؟
چنان‌که می‌دانیم مولوی در سده‌های دهم و یازدهم هجری در شبه قاره، شهرتی عظیم یافته و آثار وی جایگاه ویژه‌ای در میان فارسی‌گویان شبه قاره می‌یابد و بسیاری از سخنوران فارسی‌گوی آن سرزمین در برابر مثنوی مولوی آثار فراوانی خلق می‌نمایند. شاهد عرشی نیز یکی از این آثار است که به تقلید از مثنوی سروده شده و سراینده در اثنای ابیات، بارها به این موضوع اشاره کرده است:
وقت آن شد کز بهار معنوی
بشکفم همچون خیال مولوی
و نیز در جای دیگر چنین گوید:
دامن طبعت ز لطف مولوی
پر از از لؤلؤی بحر معنوی
مولوی خورشید عرفان آمده
لفظ چشم و معنی‌اش جان آمده ...
مولوی باد بهار معنوی است
زیب‌بخش گلشن این مثنوی است
مثنوی‌ام یافت زیب از لطف او
همچو گل ز ابر بهاری آبرو
چه موضوعاتی در این کتاب بیان شده است؟
در کتاب شاهد عرشی تفسیر آیه‌های قرآن، تفسیر احادیثی از پیامبر (ص) و داستان‌ها و مضامین عرفانی همچون شرح عشق، شرح شوق، وصف محبت، توصیف عارفان حق و نیز موضوعاتی چون تقوا، توکل، تفضّل عشق بر عقل و ... بیان شده است.
مثنوی شاهد عرشی در مقایسه با تقلیدهای دیگری که از مثنوی مولانا شده است، چه ویژگی‌هایی دارد و در میان سایر آثار تقلیدی موفق ادبیات فارسی دارای چه جایگاهی است؟
چنان‌که بیان شد اساس کار سراینده، قدم نهادن در راهی است که مولانا آن را به خوبی طی نموده است. شاعر با توصیفاتی که از عشق، شوق، غم، روح، عارفان حق و اصطلاحات کاملاً عرفانی همچون تجرید، تفرید، کشف و ... داشته، خواسته کلام خود را رنگ و بوی عرفانی بخشد. تفاسیری که از آیه‌های قرآن در اثنای ابیات می‌بینیم، وصف نی، اشاره به حکایات و قصص عرفانی، اولیا و ... همه و همه سخن از تقلید و استقبال از شیوه‌ی مولانا در سرودن مثنوی است. سراینده با آوردن این مضامین خواسته توانایی شعری خود را اثبات کند و می‌توان با مقایسه با دیگر تقلیدهایی که از مثنوی مولانا انجام پذیرفته، تا حدودی این مثنوی را اثری موفق دانست. هر چند شاعر در برخی از ابیات، ادعاهای بلند دارد و اثر خود را شاهد عرشی و آسمانی می‌داند.
ظاهراً تنها نسخه‌ی خطی این مثنوی که به قرن یازدهم هجری بر می‌گردد، در کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی تهران نگهداری می‌شود و نسخه‌ای از آن نیز بر تارنمای این مرکز قرار گرفته است؟ قدری در مورد این نسخه توضیح دهید:
بله، تنها نسخه‌ی باقی‌مانده از این اثر (در ایران)، دست‌نوشته‌ای است که در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با شماره‌ی ۹۰۵۶ موجود است. این اثر به خط نستعلیق کتابت گردیده و از نسخه‌های قرن یازدهم هجری است. گفتنی است علاوه بر این نسخه، مصحّح از نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه‌ی اود کلکته و نیز انجمن آسیایی بنگال، آگاهی یافته که مجدّانه در پی تهیه عکسی از آن دست‌نوشته‌هاست تا در چاپ بعدی اثر، به مطابقت آن نسخه با چاپ حاضر بپردازد.
به غیر از مثنوی شاهد عرشی، چه آثاری از «عرشی اکبر آبادی» بر جای مانده است؟
از عرشی، کلیات دیوان مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترجیعات، قطعات، رباعیات، ساقی‌نامه و مفردات باقی‌مانده که تاکنون تصحیح و چاپ نگردیده و نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی انجمن آسیایی بنگال موجود است. علاوه بر آن منظومه‌ی مهر و وفا از مثنوی‌های عرفانی عرشی است که در حدود ۲۲۰۰ بیت سروده شده و نظیره‌ای است بر خسرو و شیرین نظامی گنجوی و نسخه‌ی منحصر به فردی از آن، در کتابخانه‌ی ملی پاریس موجود است. شکرستان نیز از آثار منثور آمیخته به نظم عرشی است که به تقلید از گلستان سعدی و بهارستان جامی تألیف شده است.
چرا شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی این کتاب را برای ارسال به ۳۰ کشور جهان انتخاب کرده است؟
این اثر از سوی شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی به چاپ رسیده است و این شورا، کتاب‌های فارسی زبانی را که در خارج از مرزهای ایران، تألیف شده را برای کشورهایی که دارای کرسی‌های زبان و ادبیات فارسی است می‌فرستد تا استادان زبان و ادبیات فارسی به وجود چنین آثار ارزشمندی که در خارج از مرزهای کشور سروده و یا تألیف شده، آشنا گردند.
چندی پیش کتاب «مناظره‌ی بغداد و اصفهان»، با تصحیح شما منتشر شد. مناظره و خصوصاً مناظره‌ی شهرها چه سابقه‌ای در ادبیات ما دارد؟
کتاب مناظره‌ی بغداد و اصفهان از عبدالسلام بن ابی‌الماجد کمال اصفهانی است که از آثار منثور، به نثر فنی متعلق به اواخر قرن هشتم هجری است. از جمله مضامین زیبا و پُر بسامد در دیوان‌های شعری شاعران فارسی و تازی، مناظره‌ی شهرها و بلاد گوناگون است. شاعران و نویسندگان با ذکر نام شهرها و کشورها در کنار یکدیگر، در ضمن القای مفاهیم و مضامین متنوع، به هماوردی و مناظره‌ی زبان حالی بین آن شهرها و دیار پرداخته‌اند. اگر در اشعار و آثار شاعران و نویسندگان نظری بیندازیم، به نمونه‌های فراوان این تقابل و هماوردی برخورد خواهیم کرد.
همان‌طور که در کتاب اشاره کرده‌اید، در تاریخ ادبیات نمونه‌های دیگری نیز از مناظره میان بغداد و اصفهان دیده می‌شود. از جمله قصیده‌ی «صفاهانیه» خاقانی. مناظره‌ی این دو شهر به چه علت است و این کتاب در مقایسه با سایر نمونه‌ها چه خصوصیاتی دارد؟
در آثار منثور فارسی این اثر ظاهراً تنها اثری است که به‌صورت مجزا به مناظره‌ی زبان حالی و مفاضله‌ی بین دو شهر بغداد و اصفهان می‌پردازد. در شعر فارسی در قصیده‌ی صفاهانیه خاقانی، پس از تمجیدهای شاعرانه در وصف اصفهان، شاعر، مناظره‌ی خود را با جمعی از حجاج بر لب دجله، پیش می‌کشد. به غیر از این چند بیت از این قصیده و نیز ابیاتی محدود که در ضمن قصاید و قطعات دیگر شاعران به کار رفته، منظومه‌ای جداگانه و یا اثر منثور مجزایی که به مفاضله و مناظره‌ی این دو شهر پرداخته باشد شناخته نشد و مناظره‌ی بغداد و اصفهان از کمال اصفهانی ، ظاهراً اولین اثری است که به نثر فنی به هماوردی این دو شهر پرداخته است.
چه نسخه‌هایی از این کتاب وجود دارد؟
تنها نسخه‌ی موجود از متن این مناظره، دست‌نوشته‌ای است که اصل آن در کتابخانه‌ی موزه‌ی بریتانیا نگهداری می‌شود و فیلمی از این نسخه‌ی نفیس و منحصر به فرد، در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. این نسخه به خط نستعلیق نوشته شده و تاریخ کتابت آن مشخص نیست ولیکن با توجه به نوع خط و کتابت، نباید از قرن دهم هجری به بعد باشد.
شما چه ضرورتی برای تصحیح این دو اثر کلاسیک حس کردید؟
دست‌نوشته‌ها و نسخه‌های خطی که از روزگاران گذشته در نواحی مختلف دنیا باقی‌مانده، کارنامه علما، شعرا و دانشمندان است که بازیابی، احیا و شناسایی آن نقش بزرگی در اعتلای فرهنگ جوامع بشری دارد. بر این اساس و با این هدف، اینجانب با تصحیح و چاپ این گنجینه‌های نهان فرهنگی و ادبی، سعی نموده گامی هرچند کوتاه در احیا و زنده نگه‌داشتن آثار گران‌سنگ زبان و ادب فارسی بردارد.
هم اکنون چه کتاب‌هایی در دست انتشار دارید؟
از تازه‌ترین آثاری که در یکی دو هفته‌ی آینده به چاپ خواهد رسید، یکی کتاب قصر بی‌قراری است که به بررسی و تحلیل هشت منظومه غنایی ناشناخته می‌پردازد. دیگری فیروز و شهناز، منظومه‌ی غنایی ناشناخته از ناظم تبریزی (شاعر و تذکره‌نویس سده‌ی یازدهم هجری) است که این دو اثر از سوی شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی آماده چاپ است. از دیگر آثاری که در زمینه‌ی تصحیح از اینجانب آماده چاپ است عبارتند از:
۱- فیروز و نسرین، منظومه‌ی غنایی ناشناخته به خط سراینده.
۲- سلیم و سلمی، منظومه‌ی عاشقانه از مفتون آذربایجانی (دنبلی).
۳- رعنا و زیبا، منظومه‌ی غنایی از شعله‌ی گلپایگانی، بر اساس نسخه‌های متعدد.
۴- دلکش و پریوش منظومه‌ی غنایی از گلشن ایرانپور.
۵- منظومه‌ی عاشقانه‌ی خرّم و زیبا بر اساس نسخه‌های متعدد.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
