شنبه، ۳ آذر ۱۴۰۳
روزبه رحیمی: زبان‌شناسی علمی است که به مطالعه و بررسی روش‌مند زبان می‌پردازد. بسیاری بر این باورند که زبان‌شناسی علمی نوظهور است و با انتشار «دوره‌ی زبان‌شناسی» سوسور آغاز شده است. برخی نیز معتقدند مطالعات تخصصی درباره‌ی زبان به چند قرن پیش از میلاد بازمی‌گردد، یعنی زمانی که پانینی قواعدی برای زبان سانسکریت تدوین کرد. آن‌ها سابقه‌ی این علم را با کهن‌ترین علوم برابر می‌دانند و با کندوکاو در عمق تاریخ علم سعی در مستند کردن این ادعا دارند. تاریخچه‌های زیادی درباره‌ی این علم نوشته‌اند و هرساله پژوهش‌های متعددی در زمینه‌های مختلف مربوط به زبان‌شناسی در مراکز دانشگاهی سراسر جهان انجام می‌شود. در کتاب‌های معتبر تاریخ زبان‌شناسی، سهم بسیار اندکی به ایرانی‌ها در تکامل این علم داده شده است. اما آیا سهم ما در تکامل زبان‌شناسی این میزان است؟ فریده حق‌بین، در این کتاب سابقه‌ی زبان‌شناسی در ایران را از دوره‌ی باستان تا قرن دهم هجری قمری بررسی می‌کند و از سهم چشم‌گیر ایرانی‌های در تکامل این علم سخن می‌گوید.
نویسنده در تدوین این کتاب سه مؤلفه را در نظر داشته است: ۱- تاریخ و مسائل پیرامون آن از جمله تاریخ و انواع آن، تاریخ‌نگاری و انواع آن، فلسفه‌ی تاریخ و روش‌های تاریخ‌نگاری ۲- زبان و علم مطالعه‌ی زبان و انواع روش‌ها و نگرش‌ها در بررسی تاریخ علم و تاریخ زبان‌شناسی ۳- ایران، وسعت جغرافیایی ایران، ایرانی و تبار ایرانی.
کتاب یک مقدمه، سه بخش و یازده فصل پیوسته دارد. بخش اول باعنوان «زبان‌ها و مطالعات زبانی در عصر باستان»، از چهار فصل تشکیل شده است.
با ورود آریایی‌ها به ایران و به‌وجود آمدن امپراتوری‌های بزرگ، لشگرکشی‌ها و ارتباطات ایرانی‌ها با سایر ملت‌ها باعث پیدایش تنوع قومی و زبانی شد. وجود کتیبه‌های چند زبانه، لوحه‌ها، سنگ‌نوشته‌های مختلف با شیوه‌های نگارشی متنوع و همچنین فرهنگ‌ها و واژه‌نامه‌های مختلف نشان‌دهنده‌ی تلاش گذشتگان برای اتخاذ شیوه‌ی نگارشی و خط مناسب، ترجمه از یک زبان به زبان دیگر و همچنین تدوین فرهنگهای لغت یک زبانه و چند زبانه است که در ادامه‌ی فصل اول، به آن پرداخته شده است. ایرانی‌ها به دلیل داشتن نظام نوشتاری، موفق به ایجاد نظام دیوانی و علمی پیشرفته، پرنفوذ و تمدن‌ساز شده‌اند. به همین دلیل است که مطالعه و بررسی تاریخچه‌ی خط در بررسی پیشینه‌ی زبان‌شناسی ایرانی اهمیت بسیاری دارد. در فصل دوم «تاریخچه‌ی خط و ایجاد نظام‌های نوشتاری»، به تاریخچه و منشأ پیدایش خط تصویری، خط ایرانی مقدم، خط میخی، خط آرامی، خط‌های دوره‌ی میانه و خط اوستایی پرداخته شده است. گفتنی است که در این فصل به کشفیات مهمی که در سال‌های اخیر در حفاری‌های جیرفت به دست آمده و فرضیه‌ی خط ایرانی مقدم را اثبات می‌کند اشاره شده است. فصل سوم به واژگان‌نگاری و فرهنگ‌نویسی در عصر باستان اختصاص دارد. اسناد تاریخی بسیاری مربوط به زبان‌های ایرانی میانه نشان می‌دهد که آن‌ها فرهنگ‌نامه‌ها و واژه‌نگاشت‌های دوزبانه و چندزبانه تهیه کرده‌اند. در ادامه‌ی این فصل نویسنده به بررسی فرهنگهای به‌جای‌مانده از دوره‌ی باستان می‌پردازد که می‌توان به فرهنگ دوزبانه‌ی آرامی‌ـ‌پهلوی (موراخوتای) و فرهنگ دو زبانه‌ی اوستایی‌ـ‌پهلوی (اویم ایوک) اشاره کرد. در آخرین فصل از این بخش فهرستی از متونی ارائه شده که که بیانگر وجود ترجمه و تفسیر در ایران باستان است.
«ظهور اسلام و تعامل ایرانیان و مسلمانان» عنوان بخش دوم کتاب است که شامل دو فصل «دوران انتقال از عصر باستان به عصر اسلامی» و «خدمات مقابل اسلام و ایران» است. هدف از نگارش این کتاب مروری بر تلاش ایرانیان در حوزه‌ی مطالعات زبانی است. بنابراین، برای آشنایی با وضعیت علم زبان در دورانی که علم و فرهنگ و تمدن ایرانی با مکتب اسلام در هم آمیخت و وضعیت تازه‌ای را پدید آورد که حاصل این آمیختگی بود، ناگزیر باید به اوضاع و احوالی اشاره کرد که موجب آن شد که پارسی‌گویان مددکار عربی شوند و ایرانیان سهم بزرگی در شکوفایی تمدن اسلامی بر عهده گیرند. این بخش به لحاظ حجم مطالب بسیار کوتاه‌تر از دو بخش دیگر است و رخدادها تا جایی ذکر می‌شوند که به موضوع کتاب مربوط‌اند.
بخش سوم که در واقع مهم‌ترین و مفصل‌ترین قسمت کتاب است به زبان‌شناسی ایران پس از ظهور اسلام اختصاص دارد. این بخش از پنج فصل تشکیل شده است. در فصل هفتم با عنوان «مکاتب زبان‌شناسی در دوره‌ی اسلامی»، مکاتب مهم زبان‌شناسی دوره‌ی اسلامی بیان می‌شوند و دیدگاه‌های دو مکتب فکری کوفه و بصره مورد بررسی قرار می‌گیرند. فصل هشتم پژوهش‌های آوایی و واجی مسلمانان و به‌ویژه ایرانیان را از سه منظر مورد بررسی قرار می‌دهد: الف ـ مطالعات آوایی‌ـ‌واجی از منظر دستوریان (نحویون و صرفیون)، ب ـ مطالعات آوایی‌ـ‌واجی از منظر علمای علم تجوید و قاریان قرآن کریم، ج ـ آواشناسی مستقل از سایر گرایش‌های علمی. در فصل نهم ابتدا به منشأ دستور زبان عربی و بحث‌هایی که پیرامون آن است اشاره می‌شود، سپس به روش درست‌نویسی در سنت ایرانی‌ـ‌اسلامی و شرح مختصر آراء دستورنویسان ایرانی پرداخته می‌شود. نویسنده در فصل دهم، «معنی‌شناسی و مطالعات منطقی»، آراء دانشمندان ایرانی در معنی‌شناسی را در سه گروه: الف ـ فلسفه منطق، ب ـ تفسیرشناسی و ادبیات، ج ـ دستور و منظورشناسی بررسی می‌کند. آخرین فصل کتاب با عنوان «واژگان‌نگاری و فرهنگ نویسی» مروری است بر انواع فرهنگ‌ها و واژه‌نامه‌های عربی که به دست ایرانیان نوشته شده و واژه‌نامه‌های یک‌زبانه‌ی فارسی و نمونه‌هایی از واژه‌نامه‌های دوزبانه، و برخی واژه‌نامه‌های تخصصی.
* زبان‌شناسی ایرانی (نگاهی تاریخی از دوره‌ی باستان تا قرن دهم هجری قمری)، فریده حق‌بین، مرکز، ۱۳۹۲، ۱۴۵۰۰ تومان.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
