شنبه، ۳ آذر ۱۴۰۳
روزبه رحیمی: «بر اساس جهان‌بینی شرقی، جهان پیش از آفرینش انسان‌ها در تصرف و جولان دیوها بوده است. با آفرینش انسان آن‌ها ناگزیر به جهان زیرین شتافتند و در همسایگی انسان‌ها زندگی کردند. از همین‌جا دشمنی همیشگی، جدال‌های خونین و انتقام‌جویی آن‌ها از نوع بشر آغاز شد.» (ص ۹)
با شناخت موجودات فرا طبیعی، می‌توان به واقعیت‌های دوره‌های ناشناخته‌ی زندگی انسان‌ها و ریشه‌های فکری پیدایش اسطوره‌ها پی برد. رابطه‌ی دوسویه‌ای میان شناخت و میزان آگاهی ما درباره‌ی موجودات مافوق طبیعی و شناخت و آگاهی درباره‌ی بشر وجود دارد. به طوری که دستاورد مطالعات دیوشناسی در هر جامعه و فرهنگی چیزی جز شناخت مردم آن جامعه نخواهد بود.
در این کتاب، ۳۲ موجود خیالی در ایران مانند دیو، جن، آل، غول، نسناس و دوال‌پا شناسایی و تحلیل شده‌اند و تلاش شده است رمزگان پیچیده‌ی برخی آداب و اعمال و رفتارهای آیینی گشوده شود تا باورهای آفریننده‌ی آن شناسایی شوند و ارتباط مستقیم برخی اعمال و رفتارهای امروزی با باورهایی که آن‌ها را پدید آورده‌اند برقرار شود.
«در این پژوهش مطالعه و شناخت موجودات مافوق طبیعی یا بهتر بگوییم، «از ما بهتران» در دو بعد مکانی و زمانی صورت گرفته است. از یکسو باورها، رفتارها و آیین‌ها و مراسم و سنت‌های ایرانیان مناطق مختلف ایران درباره‌ی از ما بهتران بررسی شده است و از سویی دیگر با بررسی دقیق و عمیق تاریخی و کتابخانه‌ای تلاش شده است هم پیشینه‌ی چنین باورهایی در تاریخ و فرهنگ و تمدن کهن ایران بیان شود و هم با ذکر نمونه‌های تاریخی، تسلسل و پیوستگی و دیرینگی این پدیده‌ها را منعکس سازیم.» (ص ۱۱)
در ایران متون تاریخی بسیاری درباره‌ی پدیده‌های شگفت، موجودات عجیب، دیوها و شیاطین وجود دارد که با عنوان «عجایب‌نامه» شناخته می‌شوند. «الحیوان»، «تحفه‌الغرائب»، «عجایب‌المخلوقات»، «عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات» و «بحیره» نمونه‌هایی از این آثار هستند. در دوران معاصر هم صادق هدایت، غلامحسین ساعدی، علی ریاحی، محمو اکرامی و برخی ایران‌شناسان غربی از جمله آرتور کریستین‌سن، هانری ماسه، آیلریس، دونالدسون و گارنیک آساتوریان پژوهش‌هایی در این زمینه انجام داده‌اند.
این کتاب در 9 بخش اصلی با نام‌های «دیوشناخت»، «مأوا و جایگاه»، «زیانکاری درباره‌ی تولید مثل»، «بچه‌آزاری»، «عشق و روابط جنسی»، «خیررسانی»، «پیکرگردانی و تسخیر»، «زیانکاری درباره‌ی خواب» و «رماننده‌ها» نوشته شده است. در فصل اول معنا و مفهوم عناوینی چون دیو، اهریمن و جن مورد بررسی قرار گرفته است. معرفی ویژگی‌های جهان از ما بهتران یا سرزمین پریان و معرفی اماکنی که مردم آنجا را جایگاه دیو و پری می‌دانند از جمله مطالبی است که در فصل دوم آمده است. فصل‌های سوم و چهارم به ترتیب به زیانکاری از ما بهتران در ارتباط با تولید مثل و کودک‌آزاری اختصاص دارد. آل و ام‌صبیان از جمله دیوهایی هستند که در این دو فصل به آن‌ها پرداخته شده است. بر اساس باور رایج در بسیاری از مناطق ایران، دیوها و پریان معمولاً وجود کسانی را تسخیر می‌کنند که از لحاظ جنسی و عشقی به آن‌ها علاقه‌مند هستند. نویسنده در فصل پنجم برای تبیین چگونگی این باور، روایت‌های رایج و تجربه‌های شخصی افراد در عشق و مغازله با دیوها و پریان و جن‌ها رابه تفصیل بیان کرده است. برخی دیوها و شیاطین مانند سیاه‌گالش و خضر، چهره‌ای دوگانه دارند و از سوی آن‌ها به آدمی خیر و برکت می‌رسد. در فصل ششم هم چهره‌های نیکوکار و حامی کشاورزی و دامداری معرفی شده و هم اعمال و آیین‌های جلب رضایت آن‌ها که در شهرها و روستاهای ایران برپا می‌شود، بررسی شده‌اند. در فصل هفتم به شرایط و ویژگی‌های تسخیرشدگی آدمی به وسیله‌ی دیوها پرداخته شده است و فصل هشتم هم درباره‌ی از ما بهترانی است که به خواب انسان آسیب می‌رسانند. راه‌های رماندن و دفع دیوها و شیاطین و مقابله به مثل با آن‌ها هم موضوعی است که فصل نهم به آن اختصاص دارد.
این کتاب نسبت به سایر پژوهش‌هایی که تاکنون در این موضوع انجام شده است ویژگی‌های قابل توجهی دارد. در برخی از پژوهش‌های پیشین تصویری دقیق از صفات از ما بهتران ارائه نشده و تنها به معرفی توصیفی اکتفا شده است، اما در این اثر نگارنده تلاش کرده بر اساس خویشکاری‌های دیوها و شیاطین و ارواح خبیث در قالب پدیدارشناسانه، موجودیت آن‌ها را تبیین کند. از طریق بررسی باورها و خلقیات، آداب و رسوم و آیین‌های جادویی در مناطق وسیعی از ایران فهرست و فرهنگی از دیوها و شیاطین فراهم آمده که در مقایسه با پژوهش‌های پیشین کامل‌تر و منسجم‌تر است. توجه به «عجایب‌نامه»ها هم از دیگر ویژگی‌های این کتاب است. همچنین کتابنامه‌ی انتهایی کتاب منابع بسیاری به خوانندگان معرفی می‌کند.
« نگارنده داده‌های فراوانی را که از میدان‌های تحقیق فراهم آورده بود با اطلاعات کتابخانه‌ای تلفیق کرده است تا سابقه‌ی طولانی هریک از باورهای امروزی درباره‌ی موجودات زیانکار را تبیین نماید و در نتیجه ما اکنون از چیستی و هستی موجودات زیانکار در گستره‌ی هزاران سال تاریخ و تمدن ایرانی باخبریم و از بقایای برخی از آن‌ها در مناطق مختلف ایرانی نمونه‌هایی در دست داریم.» (ص ۲۰۳)
این کتاب نتیجه‌ی هشت سال پژوهش نویسنده در مناطق مختلف ایران است. معصومه ابراهیمی تاکنون چندین کتاب به زبان فارسی و انگلیسی در حوزه‌های مردم‌شناسی، قوم‌شناسی و فولکلور تألیف کرده است. طراحی «دانشنامه‌ی ایران ما» و مجموعه کتاب‌های «فرهنگ و تمدن دنیای باستان» در انتشارات امیرکبیر و پروژه‌ی ترجمه‌ی «دانشنامه‌ی اقوام مسلمان» در مؤسسه‌ی چاپ و نشر بین‌المل، مدیرت بخش مردم‌شناسی دانشنامه‌ی ایران در مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و «دانشنامه‌ی فرهنگ مردم ایران» از فعالیت‌های این پژوهش‌گر است. مجموعه کتاب‌های «مردم‌شناسی و فولکلور» جدیدترین پروژه‌ی ابراهیمی است. از دیگر عناوین این مجموعه می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: ما همانی هستیم که می‌خوریم (فرهنگ‌های آشپزی در خاورمیانه)، مردم گیاه (گیاهان آیینی در باور ایرانیان)، پوشاک به مثابه زبان (تحلیل تاریخی ـ مردم‌شناختی پوشاک در خاورمیانه)، فولکور چیست؟ (درسنامه‌ی مطالعات فولکلور)، درسنامه‌ی انسان‌شناسی پزشکی.
* دیوشناسی ایرانی، معصومه ابراهیمی، فرهامه، ۱۳۹۲، ۱۱۰۰۰ تومان.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
