شنبه، ۳ آذر ۱۴۰۳
روزبه رحیمی: اسطوره‌شناسی دانشی است که به بررسی روابط میان افسانه‌ها و جایگاه آن‌ها در دنیای امروز می‌پردازد. اساطیر، روایاتی است که از طبیعت و ذهن انسان بدوی ریشه می‌گیرد، و برآمده از رابطه‌ی دو سویه‌ی این دو است. تحول اساطیر هر قوم، نشان‌دهنده‌ی تغییر شکل زندگی، دگرگونی ساختارهای اجتماعی و تحول اندیشه و دانش است. شخصیت‌های اسطوره‌ای موجوداتی فراطبیعی‌اند. اساطیر کار خلاق آنان را باز می‌نمایانند و قداست یا فراطبیعی بودن اعمالشان را آشکار می‌سازند. اسطوره‌شناسی علمی است که به طبقه‌بندی و بررسی مواد و مصالح اسطوره‌شناختی بر حسب روش تحلیل و وارسی دقیقی که در دیگر علوم تاریخی معمول است می‌پردازد.
پژوهش حاضر تلاشی است برای نشان دادن شمه‌ای از عظمت گذشته‌ی باستانی ایران بزرگ. اساطیر ایران نه تنها کمتر از اساطیر یونان و روم و جهان نیستند حتی در اغلب موارد، بر آن‌ها ارجحیت دارند. زیرا همیشه در اساطیر ایران، مسائل اخلاقی و ملی جایگاه خاصی دارند و حرف اول را می‌زنند و در حالی که اگر از این دیدگاه به اساطیر یونان و روم و جهان بنگریم در خیلی از موارد ضد اخلاق محسوب می‌شوند. (ص ۱۱).
تراژدی یکی از شکل‌های نمایشی است که ریشه در مناسک مذهبی یونان باستان دارد. درونمایه‌ی غالب در این گونه‌ی نمایشی تقدیر و ناتوانی انسان در مقابل اراده‌ی خدایان است. پایان تراژدی کلاسیک به مرگ قهرمان یا پایان ناخوشایند دیگری ختم می‌شود. از منظر ارسطو هدف تراژدی، ایجاد ترس و ترحم در تماشاگر است و از دیدگاه شوپنهاور، تراژدی نمایش یک شوربختی بزرگ است. ارسطو در این مورد می‌گوید: «قهرمان تراژدی در ما هم حس شفقت را بیدار می‌کند و هم حس وحشت و هراس را. او نه خوب است و نه بد، مخلوطی از هر دو است، اما اگر قهرمان از ما بهتر باشد اثر تراژدی بیشتر است.»
در فرهنگ‌ها و ملل مختلف تراژدی‌هایی یافت می‌شوند که اگر چه «بومی» و مربوط به همان منطقه هستند ولی مشابه آن‌ها با روایتی متفاوت در بین ملت‌های دیگر هم یافت می‌شود. «اساطیر از همسانی و تضاد لبریزند. همسانی‌ها به دلیل آمیختگی اساطیر اقوام مختلف با یکدیگر و تأثیرپذیری آن‌ها از هم می‌باشد. یا به دلیل اینکه از خانواده‌ی اساطیر آریایی و هند و اروپایی هستند. تضاد نیز در اسطوره و حماسه شگفت است از آن‌جایی که ایران باستان، سرزمین بسیار گسترده و پهناوری بوده طبیعتاً همسایگی با ملل همجوار و داد و ستد فرهنگی و تجاری اثرهای بسیاری در تمدن و فرهنگ ایران بر جای گذاشته است. لذا بدیهی است که با بررسی تطبیقی اساطیر و اقوام کهن به شباهت یا تضاد برسیم.» (ص ۱۷)
در این کتاب تراژدی‌ها به ۹ دسته تقسیم شده‌اند و هر دسته یک فصل از کتاب را تشکیل می‌دهد. این فصل‌ها به ترتیب عبارتند از: تراژدی فرزندکشی، اسطوره گیاهان، تراژدی‌های کودکان رها شده، تراژدی درد و رنج فراوان، تراژدی رویین‌تنی (مرگ سرانجام آدمی)، تراژدی پدرکشی، تراژدی برادر کشی، تراژدی غرور، همسرکشی. با توجه به موضوع هر فصل، چندین تراژدی از مناطق مختلف جهان انتخاب شده و بصورت تطبیقی بررسی می‌شوند. «شیوه‌ی کار بدین گونه بوده است که ابتدا تراژدی ایران یا هر کشور دیگری توضیح داده شده و سپس با شخصیت مشابه به صورت تطبیقی بررسی گردیده است.» (ص ۱۲)
برای نمونه در فصل اول (تراژدی فرزند کشی)، در قسمت «تراژدی گیومرث»، ابتدا این داستان از چند منبع از جمله کتاب‌های «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه» (ابوریحان بیرونی)، نخستین انسان و نخستین شهریار (کریستین سن)، «دینکرد» و «بندهش» نقل می‌شود. اورمزد فرزند خود گیومرث را با مرگ مجازات می‌کند و بدین‌سان اولین تراژدی فرزندکشی در اساطیر ایران شکل می‌گیرد. پس از چهل سال، از گیاه ریواس حاصله از نطفه‌ی گیومرث، مشی و مشیانه خلق می‌شوند و آن‌ها نیز اولین فرزندان خود را می‌کشند. در ادامه، این داستان با تراژدی اورانوس یونانی مقایسه می‌شود. اورانوس (پدر آسمانی) به اورمزد شباهت دارد و با گایا (مادر زمین) ازدواج می‌کند. بعدها کرونوس، فرزند اورانوس، با خواهر خود، رئا، ازدواج می‌کند و همین‌طور زئوس، فرزند کرونوس، با خواهرش، هرا، ازدواج می‌کند. اورانوس تلاش می‌کند تا فرزندان خود را از بین ببرد و در نهایت پس از اینکه پسرش کرونوس او را اخته کرد، از درد و اندوه می‌میرد. گیومرث همچون پرومته، در زندگانی خود درد و رنج زیادی را تحمل می‌کند و در هر دو داستان زنی عامل تمامی رنج‌هاست. در اساطیر هندوستان نیز با الهه‌ای به نام دورگا مواجه می‌شویم که به قصد نابودی زاهدی به نام مهیشه آفریده می‌شود و سرانجام او را می‌کشد. در ادامه‌ی این بخش، داستان گیومرث با تراژدی گیل‌گمش، یکی از خدایان اسکاندیناوی به نام لوکی (Loki) و اسطوره‌ی مصری باتا مقایسه می‌شود.
مطالعه‌ی تطبیقی اساطیر جهان بینش عمیقی نسبت به ریشه‌های مشترک فرهنگی اقوام مختلف و میزان تأثیرپذیری آن‌ها از یکدیگر ایجاد می‌کند. این کتاب با کنار هم قرار دادن اسطوره‌های مناطق مختلف جهان و بررسی تطبیقی آن‌ها این امکان را به وجود می‌آورد تا شناختی بهتر نسبت به اساطیر کشورمان پیدا کنیم و شباهت‌ها و اختلاف‌های فرهنگی میان ایرانیان و سایر ملل را درک کنیم.
* تراژدی در اساطیر ایران و جهان، آسیه ذبیح‌نیا عمران؛ منوچهر اکبری، سخن، ۱۳۹۲، ۲۷۵۰۰ تومان.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
