شنبه، ۳ آذر ۱۴۰۳
در ادامه سلسله‌نشست‌های شهر کتاب، در فرهنگستان زبان و ادب فارسی کتاب «تخیل مکالمه‌ای» با عنوان فرعی جستارهایی درباره رمان نوشته میخائیل باختین با ترجمه رؤیا پورآذر در روز سه‌شنبه، 8 اردیبهشت 1388 نقد و بررسی شد. در این جلسه رؤیا پورآذر مترجم اثر، فرزان سجودی و امیرعلی نجومیان سخنرانی کردند. باختین یکی از تأثیرگذارترین افراد در حوزه نقد ادبی است. وی متولد سال 1895 در روسیه است و در سال 1975 هم با دنیا وداع می‌کند. تودوروف یکی از نویسندگانی است که از باختین بسیار تأثیر گرفته و او را بهترین نظریه‌پرداز قرن بیستم دانسته است. دهه هفتاد دوران شهرت اوست؛ «سودای مکالمه، خنده، آزادی»، «رابله» و «داستایوفسکی» از مهم‌ترین آثار اوست. «تخیل مکالمه‌ای» دومین کتاب ترجمه شده از باختین است که در اواخر سال گذشته توسط نشر نی چاپ شده است.
رؤیا پورآذر، مترجم این اثر که دارای مدرک کارشناسی ارشد ادبیات انگلیسی و ادبیات نمایشی است، اولین سخنران جلسه بود. وی در ابتدای جلسه به معرفی اثر پرداخت: «تخیل مکالمه‌ای» شامل 4 مقاله است: «حماسه و رمان»، «پیشینه گفتمان رمان‌گرا»، «پیوستارهای زمانی و مکانی» و «گفتمان در رمان». در مقاله اول هدف باختین پیداکردن روش‌شناسی مطالعه رمان است و نه پیداکردن وجه تمایز رمان و حماسه، باختین در این مقاله به حماسه به صورت یک گذشته مطلق و آرمانی می‌نگرد. در مقاله دوم باختین رمان را به دلیل اینکه درآن امکان خلق مکالمه است بهترین گونه ژانر ادبی دانسته و تمایز شبه رمان با گفتمان‌های دیگر را بیان کرده است و گفته است تفاوت رمان با دیگر انواع ادبی در جنس و فضای گفتمان آن است.»
پورآذر همچنین در ادامه سخنانش به تشریح بیشتری از اثر پرداخت و توضیحاتی را در خصوص آن بیان کرد «نویسنده در مقاله سوم که بخش اعظم کتاب است پیوستارهای زمانی و مکانی را به عنوان ابزاری برای بررسی متون ادبی معرفی کرده و به 10 نمونه از این پیوستارها اشاره کرده است در واقع در این بخش گفته می‌شود که پیوستارهای زمانی ومکانی هر نویسنده پیوستارهای حاکم بر اثر اوست. البته باختین این هشدار را هم می‌دهد که پیوستارها برای همه مقولات قابل استفاده نیست و برای مقوله‌ای مثل ریاضی کاربرد ندارد.»
وی در پایان گفت: باختین در بخش آخر کتاب تعریف جامعی از رمان ارائه می‌دهد و این موضوع را مطرح می‌کند که در رمان انگاره‌های زبانی که در یک مکالمه حضور دارند وجود دارد در واقع در رمان چندین صدا وجود دارد که نویسنده وظیفه دارد در اثرش صدای یکی را ضعیف و صدای دیگری را قوی کند.
دومین سخنران این مراسم فرزان سجودی به شرح نقطه تمایز باختین با سوسور پرداخته و در این خصوص گفت: باختین بنیان‌گذار زبان‌شناسی اجتماعی و سوسور بنیان‌گذار زبان‌شناسی ساخت‌گراست. باختین در حوزه نقد ادبی فرد بسیار تأثیرگذاری است اما در جامعه ما خیلی مورد توجه قرار نگرفته است و دلیلش هم شاید زبان روسی وی است.
سجودی با اشاره به مقاله اول (حماسه و رمان) گفت: به نظر من در این مقاله بحث فراتر از تمایز است و بیشتر بحث در مورد دفاع از دموکراسی است چون وقتی مطرح می‌کند که حماسه گذشته مطلق است یعنی آن را آرمانی و اسطوره‌ای دیده و بی‌زمان دانسته است. باختین در مقاله دوم در ادامه مقاله اولش می‌گوید: «وقتی حماسه آرمانی باشد یعنی ما خودمان را با فاصله از آن می‌بینیم و نقد من هم به همین فاصله است که در این فضا گفتمان تک‌صدایی و رعب‌آور حاکم است. در حالی که من فکر می‌کنم رمان هم هر چه بیشتر جا بیفتد استعداد حماسی شدن پیدا می‌کند.»
سجودی در پایان گفت: در واقع باختین رمان را کامل دانسته اما بنده معتقدم که رمان هم از آنجا که دائم در حال شدن است و جریان دارد ناقص است و گویی با توجه به بحث‌های باختین رمان در جامعه امروز دوره بلوغ خود را تجربه می‌کند.
آخرین سخنران این مراسم امیرعلی نجومیان زبان‌شناس و استاد دانشگاه بهشتی بود و نظرش را در خصوص این اثر بیان کرد. «به نظرم ترجمه این اثر بسیار خوب و رسا بود چون تا الان در این حوزه کمتر کاری را خواندم که این‌چنین رسا باشد و از خواندن آن لذت ببرم.»
وی سپس از ناشر کتاب گله کرد و گفت: البته یک بی‌دقتی در این اثر شده که به مسئله چاپ آن مربوط است و آن هم از قلم افتادن نام نویسنده مقدمه یعنی «مایکل هالکوئست» است چون وی از بزرگترین باختین‌شناسان دانشگاه ییل است. «خوانندگان این اثر پیش از خواندن «تخیل مکالمه‌ای» لازم است «داستایوفسکی» را خوانده باشند تا اثر را بهتر متوجه شوند. به نظرم باختین اندیشمند چند وجهی است چون هم فیلسوف است هم زبان‌شناس و هم نظریه‌پرداز ادبی و سیاسی.
مهم‌ترین نظریه باختین نظریه «مکالمه»اش است چون اگر این نظریه‌اش را بشناسیم بقیه آثار او هم متوجه می‌شویم. باختین مکالمه را یک فرآیند سه مرحله‌ای معرفی کرده وگفته: مکالمه از فرستنده به گیرنده می‌رسد اما اساس مکالمه مرحله سوم آن یعنی رابطه فرستنده و گیرنده است؛ در واقع مکالمه عمل فرستنده و گیرنده نیست بلکه رابطه آنها است.»
نجومیان در ادامه درباره نظر باختین در خصوص رمان سخن گفت و رمان را از نگاه باختین، آن گونه ادبی دانست که مکالمه در آن بهترین شکل را دارد به عبارتی بهترین گونه مکالمه را در رمان می‌‌یابیم. «بنده معتقدم تعریف باختین از رمان با تعریفی که در ذهن ماست خیلی متفاوت است در واقع فکر می‌کنم باختین خودش هم در نظریه‌هایش دچار تناقض شده است چون اگر قرار باشد هر نوشته چند صدایی را رمان بدانیم هر چیزی مثل شعر و نمایشنامه هم می‌تواند رمان باشد و این صحیح نیست.»
نجومیان در پایان گفت: به نظرم باختین نمی‌تواند جوابگوی ژانر رمان باشد چون در نظریاتش تضاد و تناقض زیاد است و با اینکه برای رمان اصالت قائل است اما با سایر دیدگاه‌هایش جور در نمی‌آید و ما نمی‌توانیم حرف‌های او را به عنوان نقد رمان قبول کنیم چون بیشتر شبیه نقد سیاسی و اجتماعی است. در نهایت اینکه باختین باری بر روی رمان می‌گذارد که سنگین‌تر از تحمل رمان است.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
