شنبه، ۳ آذر ۱۴۰۳
آیدین فرنگی: «اطلس تاریخی ایران، از ظهور اسلام تا دوران سلجوقی»، اثر رضا فرنود، همچنانکه از نام کتاب پیداست، روایتی است نقشه‌پردازانه از تاریخ ایران. اگرچه در کتاب، کنار هر نقشه یکی دو صفحه نیز به اطلاعات فشرده‌ی مربوط به مقطع تاریخی آن نقشه اختصاص یافته، هدف اصلی نویسنده ارائه‌ی نقشه‌های تاریخی است. فرنود در مقدمه‌اش می‌نویسد: «این کتاب اطلس تاریخی است؛ بدین معنی که وقایع این دوره در قالب مجموعه‌ای از نقشه‌های تاریخی به نمایش درآمده است. هر نقشه نیز با متن نسبتاً کوتاهی همراه است که در آن وقایع تاریخی مهم آن دوره شرح داده شده است. متن‌ها تا حد مقدور خلاصه و ساده نوشته شده و از توضیح جزئیات، برداشت‌های شخصی و پرداختن به بحث و جدل‌های تاریخی خودداری شده است.... برای خواننده‌ای که با متون تاریخی این دوره آشنا نیست، این کتاب پیش‌درآمدی برای مطالعات دقیق‌تر خواهد بود. شرح وقایع تاریخی، همراه با نقشه‌های مربوط، مطالعه و درک تحولات مختلف این دوره را از منظری کلی و در عین حال دقیق می‌سر می‌سازد. اما برای خواننده‌ای نیز که با تاریخ این دوره آشناست، چه بسا این کتاب مکمل مناسبی برای مطالعات تاریخی‌اش باشد. نمایش وقایع و حوادث تاریخی بر روی نقشه، به درک بهتر بُعد مکانی این حوادث کمک می‌کند و تداخل و تأثیر متقابلشان را بر یکدیگر بهتر نشان می‌دهد...» (صص ۸و۷)
چهل نقشه و یک نمودار، مجموعه‌ی اطلاعات تصویری کتاب را تشکیل می‌دهد. عنوان نقشه‌های کتاب که با رنگ‌آمیزی و طراحی مناسبی چاپ شده، به شرح زیر است: جغرافیای منطقه‌ی ایران و مناطق اطرافش، شهرهای اصلی و ایالات منطقه‌ی ایران در قرن‌های اول تا چهارم هجری، پراکندگی جغرافیایی زبان‌ها در دنیای قدیم، دنیای قدیم در حدود سال سوم هجری، فتوحات عرب در ایران از ابتدا تا امویان، اختلافات داخلی اعراب و شورش‌های ایرانیان (۴۱ تا ۸۰ هجری)، دنیای قدیم در حدود سال ۶۱ هجری، فتوحات امویان در ماوراءالنهر و گرگان (۸۰ تا ۱۰۲ هجری)، اغتشاشات داخلی ایران در سال‌های آخر اموی، دنیای قدیم در حدود سال ۱۲۲ هجری، راه‌های عمده و شهرهای مهم بازرگانی در حدود سده‌ی دوم هجری، قیام ابومسلم و پیروزی عباسیان، قیام‌های ضد حکومتی در اوایل عباسیان، دنیای قدیم در حدود سال ۱۷۴ هجری، عباسیان از هارون تا مأمون، طاهریان و خرمدینان، دنیای قدیم در حدود سال ۲۱۵ هجری، مهاجرت اعراب به ایران تا حدود سده‌ی چهارم هجری، یعقوب لیث و شورشیان زنگیان، زیدیان و صفاریان، صفاریان پس از یعقوب لیث، دنیای قدیم در حدود سال ۲۶۷ هجری، سال‌های آخر عمرو لیث صفاری، زبان‌های غیر ایرانی رایج در ایران در سده‌های سوم تا چهارم هجری، اوج‌گیری سامانیان، دنیای قدیم در حدود سال ۲۹۸ هجری، مرداویج و دیلمیان، مذاهب رایج در ایران در سده‌های سوم تا چهارم هجری، آل بویه و آل مسافر، فتح بغداد به دست آل بویه، سبکتکین و بحران سامانیان، ظهور محمود غزنوی، دنیای قدیم در حدود سال ۳۹۰ هجری، راه‌های عمده و شهرهای مهم بازرگانی در حدود سده‌ی چهارم هجری، پیشروی غزنویان در خراسان و هند، غزنویان در اوج قدرت، سلسله‌های ترکان از ابتدا تا سلجوقیان، سلجوقیان و پایان آل بویه، پراکندگی جغرافیایی ادبا و دانشمندان ایرانی در سده‌های اول تا پنجم هجری و دنیای قدیم در حدود سال ۴۵۲ هجری.
چهارمین نقشه‌ی کتاب تصویری از دنیای قدیم در حدود سال سوم هجری ارائه می‌دهد. در یک سو امپراتوری ساسانیان قرار دارد، در سوی دیگر امپراتوری روم شرقی و در جنوبِ قلمرو وسیع ساسانیان، دولتی نوخاسته که آن موقع کسی باورش هم نمی‌شد تاریخ جهان را برای همیشه تحت تأثیر قرار خواهد داد. «در این سال‌ها در عربستان تحولاتی پیش آمد و اتفاقاتی رخ داد که باعث شد به زودی آن سرزمین بر آینده‌ی تمدن‌های دنیای قدیم بسیار تأثیر بگذارد. در حدود سال ۵۶۹ م. در مهم‌ترین شهر بازرگانی عربستان مرکزی، مکه، کودکی به دنیا آمد که نامش بعد‌ها در تاریخ بشر جاودانه شد... همان هنگام که خسروپرویز سرگرم فتح مصر بود، محمد (ص) و معدود یارانش در ۶۲۲ م. تحت فشار اشراف قریش، مکه را ترک و به مدینه هجرت کردند. تنها هفت سال برای پیامبر کافی بود تا سرانجام به مکه بازگردد و نخستین دولت عرب مسلمان را در این منطقه بنیان بگذارد...» (ص۱۴)
نقشه‌ی فصل دوم کتاب موقعیت نبرد‌ها و مسیر حمله‌ی سپاهیان عرب را به ایران نشان می‌دهد. نخستین نبرد بزرگ بین ایرانیان و اعراب در سال ۱۴ هجری و در قادسیه، نزدیک شهر کنونی کوفه، صورت می‌گیرد. از شکست ایرانیان در قادسیه، تا مرگ یزدگرد سوم در سال ۳۱ هجری، ۱۷ سال طول می‌کشد و ایرانیان در تمام نبردهای مهم بازنده‌ی میدان رزمند. پس از فتح کامل سرزمین‌های ایرانی، ایرانیان به گسیختگی سرنوشت دچار می‌آیند؛ زیرا مثلاً در فاصله‌ی سال‌های ۴۱ تا ۸۰ هجری که خلفای عرب بر قلمروی وسیع‌تر از امپراتوری ساسانی حکم می‌راندند، بوداییان کابل و قندهار به رهبری ژونبیل علم استقلال برمی‌افرازند و سرزمین‌های جنوبی دریای مازندران در دست امیران محلی ایرانی می‌ماند. قیام‌های ضد عرب در خراسان و قیام عبدالله زبیر در خوزستان هم این سرزمین‌ها را از سرنوشت سایر واحدهای ایرانی جدا می‌کند. در فاصله‌ی سال ۸۰ تا ۱۰۲ هجری، قیام نیزک سیستانی در سرزمینی که اکنون بخشی است از کشور افغانستان به وقوع می‌پیوندد (نقشه‌ی فصل پنج) و در سال‌های آخر حکومت اموی اغتشاشات داخلی ایران فزونی می‌گیرد. قیام دیواستیچ و خودمختاری ماوراءالنهر، اغتشاشات حکومتی در خراسان، شورش علویان به رهبری عبدالله بن معاویه در نواحی مرکزی ایران کنونی و منازعات دائمی بین دو گروه مهاجمان ترک خزر و اعراب در بخش‌های وسیعی از اران و شروان و آذربایجان نمونه‌ی وقایعی است که در فاصله‌ی سال‌های ۱۰۲ تا ۱۲۹ هجری روی می‌دهد (فصل شش). قیام ابومسلم در سفیدنج، بلخ، مرو و نیشابور (فصل نه. ۱۲۹ تا ۱۳۲ هجری)، قیام‌های یوسف البرم، استاد سیس، خوارج، المقنع، سنباذ، علویان و راوندیان بر علیه حکومت عباسیان (همگی بین سال‌های ۱۳۲ تا ۱۸۴ هجری) که اغلب در شرق ایران به وقوع پیوسته‌اند، نمونه‌های دیگری است از این گسست سرنوشت. در زمان حکومت مأمون جز دو شورش کوچک و بخش باقی‌مانده از حکومت‌های محلی جنوب دریای مازندران، سراسر ایران‌زمین سرنوشتی واحد می‌یابد (فصل دوازده) اما بلافاصله عصر سلسله‌ها و حکمرانی‌های ایرانی آغاز می‌شود که هر یک بخش‌هایی از سرزمین بزرگ و کهن قدیمی را زیر سیطره‌ی خود داشتند. تقسیم ایران به قلمرو طاهریان و خرمدینان (۲۰۵ تا ۲۳۵ هجری، نقشه‌ی صفحه ۴۳) قلمرو طاهریان و صفاریان (۲۳۵ تا ۲۵۶، ص۵۱) قلمرو زیدیان و صفاریان (۲۵۶ تا ۲۶۱ هجری، ص۵۳) برقراری یا استمرار حکومت‌های سامانیان، پسران ابی دلف، آل هاشم، شروانشاهان، محمد ابی الساج، آل مسافر، آل بویه، شدادیان، پسران حسنویه، روادیان ـ که برخی ایرانی‌اند و برخی عرب ـ و قیام مرداویج در کنار استفرار خلافت عباسی در سرزمین‌های وسیع ایرانی، نمونه‌هایی است از این گسست سرنوشت (صص ۵۵ تا ۷۹). در فاصله‌ی سال‌های ۳۷۲ تا ۳۹۰ شاهد ظهور محمود غزنوی هستیم و سراسر ایران محل منازعه‌ی غزنویان، صفاریان و آل بویه است. حکومت‌های کوچک آل هاشم، شروانشاهان، روادیان، شدادیان و زیدیان نیز بر سر قدرتند (ص۸۱). غزنویان در فاصله‌ی سال‌های ۴۱۶ تا ۴۲۶ هجری موفق به تضعیف کامل آل بویه می‌شوند (ص۸۹)، اما خود با دشمنی نو رودررو می‌ایستند: سلجوقیان. سلجوقیان از ۴۲۶ تا ۴۵۲ هجری با شکست دادن غزنویان و آل بویه قلمروی بسیار گسترده را به زیر فرمان خود درمی‌آورند. مؤلف کتاب «اطلس تاریخی ایران، از ظهور اسلام تا دوران سلجوقی» می‌نویسد: «اشغال تقریباً تمامی منطقه‌ی مورد مطالعه‌ی ما ـ به جز ماوراءالنهر ـ به دست سواران سلجوقی، دست کم از دو جنبه اهمیت بسیاری داشت: از یک سو، حکومت مقتدر سلجوقی توانست در نهایت به هرج‌ومرج دائمی و کشتارهای بیهوده در طول این سده پایان ببخشد و با فراهم آوردن آرامشی نسبی، رشد دوباره‌ی اقتصادی اجتماعی را در این مناطق ممکن سازد؛ و از سوی دیگر، با اتحاد دوباره‌ی این مناطق که پس از مأمون بین قدرت‌های محلی گوناگون تقسیم شده بودند، سرنوشت تاریخی اینان بار دیگر به یکدیگر پیوند خورد و سراسر این قلمرو به عنوان یک مجموعه‌ی تاریخی سیاسی یکپارچه، هویت یافت.» (ص۹۲)
پس در واقع می‌توان گفت کتاب مورد اشاره، دوره‌ی تاریخی‌ای را به تصویر می‌کشد که در آن ایران به عنوان یک قلمرو واحد سیاسی، در قرن اول هجری یکپارچکی خود را از دست داده و سرانجام در قرن پنج هجری دوباره همان یکپارچگی را به دست می‌آورد.
کتاب در کنار نقشه‌ها که هویت اساسی اثر به حساب می‌آید، اطلاعات تاریخی فشرده‌ای را ارائه می‌کند که می‌تواند برای خواننده‌ی ناآشنا با تاریخ ایران، متنی مفید تلقی شود. تماشای هر یک از نقشه‌ها نیز تصویر کامل‌تری را از آنچه در ایران تاریخی در حال وقوع بوده در ذهن ما شکل خواهد داد.
«اطلس تاریخی ایران، از ظهور اسلام تا دوران سلجوقی» را نشر نی، در قطع خشتی و با کاغذ مقوایی منتشر کرده است. کتاب ۱۰۴ صفحه دارد و قیمت آن هشت‌هزار تومان است.
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
