شنبه، ۳ آذر ۱۴۰۳
روزبه رحیمی: کتاب «زبانهای ساختگی»، رساله‌ی دوره‌ی کارشناسی ارشد نویسنده در رشته‌ی زبان‌شناسی همگانی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است که در سال ۱۳۵۷ و زیر نظر دکتر محمدرضا باطنی نوشته شده است. «زبانهای ساختگی» موضوعی در حوزه‌ی جامعه‌شناسی زبان است. اما این کتاب نه تنها برای محققان زبان‌شناسی و جامعه‌شناسی و دانشجویان مرتبط با آن که برای عموم علاقه‌مندان به زبان و جامعه‌شناسی هم قابل اعتنا است.
علی‌اکبر عبدالرشیدی روزنامه‌نگار، مترجم، نویسنده، جهانگرد و خبرنگار، کار رسمی خود را در سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران آغاز کرد. عبدالرشیدی در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی از سوی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران خبرنگار حوزه‌ی اروپا، سازمان ملل متحد، جنبش عدم تعهد، اوپک و تحولات مربوط به اتحاد اروپایی بود. او سال‌ها مجری برنامه‌های زنده‌ی تلویزیونی بوده است و به روزنامه‌نگاری، نوشتن و ترجمه‌ی کتاب نیز اشتغال دارد. «سیر تحول و تکامل ژورنالیسم»، «پندارها و گفتارها، نلسون ماندلا»، «روسیه در عصر مواجهه محدود»، «گفتنی‌ها»، «مدیران پاسخگو»، «سیرجان»، « ظهور و سقوط فاشیسم، ایتالیا در دوران موسولینی» و «تاریخ جنبش عدم تعهد» نام برخی از تألیفات و ترجمه‌های منتشر شده‌ی عبدالرشیدی است.
زبانهای ساختگی عبارت است از زبان‌هایی که افراد یک صنف یا جماعتی از مردم درست و برای اینکه فقط همکاران آن‌ها از آن سر در بیاورند با آن صحبت می‌کنند. اساس ساختن این زبان همان زبانی است که مردم یک آبادی یا یک شهر با آن صحبت می‌کنند، ولی کلمه‌ها و لغت‌ها را طوری دستکاری می‌کنند که هیچ‌کس به جز خودشان معنی آن را نفهمد.
علی‌اکبر عبدالرشیدی کار پژوهش در باب زبانهای ساختگی را از آبان‌ماه ۱۳۵۵ آغاز کرد. همان‌گونه که نویسنده در بخش «روش کار» توضیح داده است، به علت پراکنده بودن داده‌ها در کشور و به سبب کم بودن دسترسی مستقیم به آگاهان و همچنین به دلیل اینکه در ابتدا این آگاهی وجود نداشت که زبان ساختگی دقیقاً در کجا می‌تواند یافت شود تا پژوهش را از آن نقطه شروع کنند، دست به دامان مرکز فرهنگ مردم رادیو تلویزیون ملی ایران شد. به این صورت که تعدادی جزوه تکثیر و برای همکاران دائمی این مرکز در سراسر کشور فرستاده شد. در این جزوه‌ها از دریافت‌کننده خواسته شده بود هرگونه اطلاعاتی را در این زمینه برای پژوهشگر بفرستد. جواب‌هایی که از سراسر کشور رسید بیش از چهل شهر و آبادی را در یازده استان پوشش می‌داد.
این کتاب شامل پنج فصل: «زبان ساختگی چیست؟»، «تصویر کلی زبانهای ساختگی»، «تغییرات آوایی»، «جابه‌جایی واج‌ها» و «اضافه شدن واج‌ها» است.
در فصل اول نویسنده توضیحات مختصری درباره‌ی زبانهای ساختگی بیان می‌کند. زبانهای ساختگی بر پایه‌ی زبان رسمی اهالی آن گروه ساخته می‌شود. دستور زبان رسمی در زبان ساختگی نیز رعایت می‌شود. آواها نیز تغییری نمی‌کند. واژه‌آرایی نیز ثابت می‌ماند. آنچه دستخوش تغییر می‌شود واژگان زبان است؛ یعنی واژه‌ای از واژگان زبان رسمی با سه نوع تغییر به صورت واژ‌ای دیگر می‌آید که فقط کسانی که از آن تغییر با خبر هستند می‌فهمند که این همان واژه است و معنی آن چیست. سه نوع زبان ساختگی وجود دارد. در نوع اول که تغییرات معنایی است، واژه به طور کامل جای خود را به واژه دیگری می‌دهد که هیچ نوع رابطه‌ی آوایی بین واژه‌ی مادر و واژه گشته وجود ندارد. نوع دوم جابه‌جایی واج‌ها در واژگان و نوع سوم اضافه شدن آواها در واژگان است. که نوع دوم و سوم، زیر مجموعه‌ی تغییرات آوایی محسوب می‌شوند. در ادامه‌ی این فصل، نویسنده به تاریخچه‌ی زبانهای ساختگی می‌پردازد و اشاره‌ای به تاریخ زبان لوتر یا لوترا دارد. همچنین در این فصل با خطوط ساختگی مانند خط ابجد آشنا می‌شویم. خط ساختگی بسیار ماندگارتر از زبان ساختگی است. زیرا زبان در طی قرون فراموش می‌شود اما از خط نوشته‌هایی به جا می‌ماند. در انتهای این فصل با برخی زبانهای ساختگی مطرح در جهان آشنا می‌شویم.
در فصل دوم تصویری کلی از زبانهای ساختگی نوع اول داده می‌شود و پس از بررسی نحوه‌ی ساخت این زبان، نمونه‌هایی از مناطق مختلف کشور می‌بینیم. در این فصل همچنین با واژه‌هایی بر می‌خوریم که از حالت گشته در زبان یک صنف خارج شده و وارد زبان رسمی جامعه شده‌اند. واژه‌هایی مثل: الکی (صنف بناها)، دوا (صنف عطار)، خیکی (صنف لبنیاتی) و ...
فصل سوم و چهارم به زبانهای ساختگی نوع دوم اختصاص دارد. در این فصول با این زبان‌ها آشنا می‌شویم: زبان کولی‌ها، زبان ساختگی مردم جهرم که در آن با استفاده از انگشتان دست کلمات را انتقال می‌دهند، دستگاه عددگویی بزازان فسا که می‌توانند از یک تا هزار را بشمارند و همچنین حساب سیاق که خطی است که بر چند علامت و نشان خاص استوار بود و هر علامت یا هر مجموعه علائم در محاسبه ریاضی اعداد، عددی را نشان می‌داد.
فصل پنجم در ارتباط با نوع سوم زبانهای ساختگی است. این نوع زبان‌ها را معمولاً زرگری می‌نامند اما تحقیقات نویسنده نشان می‌دهد که زبان زرگری تنها یک نوع از این زبان‌ها است. در این فصل زبانهای زرگری، مرغی، لامی، میمی، سیدی، گوشتی، انگوری و دو زبان بی‌نام، به‌عنوان زبانهای ساختگی نوع سوم مورد بررسی قرار می‌گیرند.
محمدرضا باطنی در بخشی از یادداشت خود بر این کتاب نوشته است: «اگر از بحث‌های فنی زبان‌شناسی بگذریم، می‌توان روی این نکته توافق کرد که کار زبان ایجاد ارتباط بین کسانی است که با آن زبان آشنایی دارند. وقتی کسی سخنی می‌گوید یا می‌نویسد، معمولاً می‌خواهد همه اهل زبان حرف او را بفهمند و مقصود او را دراک کنند. اما همیشه چنین نیست.» (ص ۹)
از منابع فارسی مورد استفاده نویسنده برای نگارش این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
گویش‌های وفس، تفرش و آشتیان (محمد مقدم)، مجموعه خطابه‌های نخستین کنگره فرهنگ ایران (به کوشش مظفر بختیار)، حدود العالم من المشرق الی المغرب (جلال الدین طهرانی)، بزرگان نامی پارس (محمد تقی میر)، کوششی در آموزش خط سیاق (جواد صفی‌نژاد)، دستگاه عدد در زبان فارسی (هرمز میلانیان)، بزرگان نامی پارس (محمدتقی میر) و برهان قاطع (محمدحسین خلف تبریزی).
* زبانهای ساختگی، علی‌اکبر عبدالرشیدی، مسافر، ۱۳۹۲، ۵۵۰۰ تومان
نشانی: تهران، خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمدقصیر (بخارست)، نبش کوچه‌ی سوم، پلاک ۸
تلفن: ۸۸۷۲۳۳۱۶ - ۸۸۷۱۷۴۵۸
دورنگار: ۸۸۷۱۹۲۳۲
تمام محتوای این سایت تحت مجوز بین‌المللی «کریتیو کامنز ۴» منتشر می‌شود.
